Cách các nhà nước chuyên chế thao túng thông tin trên mạng xã hội (Aiden Hoyle)

Khi nói về thông tin sai lệch – hành vi cố ý lan truyền thông tin gây hiểu lầm – chúng ta thường hình dung về những lời bịa đặt trắng trợn và “tin giả” do chính phủ nước ngoài tung ra. Đôi khi mục đích là để tác động đến cử tri trong các cuộc bầu cử, hoặc đôi khi là để gieo rắc hoang mang trong thời điểm khủng hoảng.

Nhưng đây là một phiên bản mà sự việc đã phần nào được đơn giản hoá. Trên thực tế, các nhà nước chuyên chế như Nga và ngày càng chuyên chế như Trung Quốc đang tham gia vào các dự án liên tục nhau và ngày một bành trướng với mục đích tạo nên một thực tại chính trị lệch lạc. Họ tìm cách âm thầm làm suy yếu hình ảnh của các nền dân chủ phương Tây, đồng thời giới thiệu bản thân và khối đối tác chuyên chế ngày càng lớn mạnh của mình là tương lai.

Nhào nặn thực tại chính trị bao gồm cả việc sử dụng những lời dối trá trắng trợn, thế nhưng cốt truyện thường dựa trên một sự thao túng thông tin tinh vi hơn nhiều. Sự kiện tích cực được nhấn mạnh thái quá, trong khi thông tin phiền phức bị phớt lờ hoặc bị tách khỏi bối cảnh để trông phù hợp hơn với mục đích của người kể chuyện.

Điện Kremlin từ lâu đã sử dụng các kênh truyền thông do nhà nước tài trợ, các kênh truyền thông ủy quyền hoặc các tài khoản ảo (bot) để phát tán một luồng tin tức nhất quán, trong đó các bài báo, tweet, video hay bài đăng mạng xã hội được thiết kế nhằm khéo léo định hướng và kích động các cuộc thảo luận chính trị trong các xã hội dân chủ. Báo cáo cho thấy những tin tức này có thể tiếp cận đối tượng khán giả vượt xa phạm vi các kênh truyền thông ban đầu của Nga. Những tin tức được lặp đi lặp lại một cách vô tình (hoặc đôi khi có chủ ý) bởi truyền thông địa phương hoặc nhà nước, bình luận viên hoặc người dùng mạng.

Một mô típ phổ biến là ý niệm cho rằng xã hội dân chủ đang hỗn loạn và suy thoái. Tin tức có thể phóng đại về tội phạm, tham nhũng, bất ổn xã hội, hoặc nhấn mạnh các cuộc biểu tình công khai, trì trệ kinh tế, hoặc sự bất ổn của chính phủ với vai trò là bằng chứng cho thấy nền dân chủ đang vận hành không hiệu quả. Thông điệp ẩn chứa ở đây là dân chủ đưa đến hỗn loạn.

Một số bài viết tập trung vào việc làm cho các giá trị tiến bộ trong xã hội phương Tây trở nên kỳ quặc. Chúng chế giễu những thay đổi xã hội tiến bộ, chẳng hạn như quyền LGBTQ+ hoặc chủ nghĩa đa văn hóa, khiến chúng có vẻ phi lý hoặc ngớ ngẩn.

Một số bài viết khác sử dụng những nỗi bất bình thực có nhưng lại diễn giải chúng theo hướng khuếch đại cảm giác bị phân biệt đối xử và tâm thế nạn nhân. Chẳng hạn như ở các nước Baltic, truyền thông Nga thường xuyên nêu bật cáo buộc về việc ngược đãi người nói tiếng Nga, đề nghị thừa nhận rằng họ đang bị đối xử như công dân hạng hai, nhưng ít đề cập các quan điểm khác.

Nếu quan sát “cộng đồng nam giới chống nữ quyền” (manosphere) đang nở rộ trên mạng, ta cũng bắt gặp cơ chế này: các thông điệp củng cố một cảm giác chung về tâm thế nạn nhân, nuôi dưỡng chia rẽ và ngờ vực.

Một lựa chọn thay thế mang tính chuyên chế

Những dạng câu chuyện mô tả xã hội phương Tây là bất bình thường và kỳ quặc từ lâu đã được Điện Kremlin sử dụng để làm tổn hại hình ảnh của nền dân chủ. Tuy nhiên, chúng ta cũng ngày càng thấy rõ Nga và Trung Quốc đang hợp tác trên không gian truyền thông trực tuyến toàn cầu để cùng nhau thể hiện thế giới chuyên chế là những thế lực thay thế ổn định và có nguyên tắc.

Cả Nga và Trung Quốc đều phê phán “trật tự quốc tế dựa trên luật lệ”, một khuôn khổ các quy tắc tự do và chuẩn mực chính trị xuất hiện sau Thế chiến II. Họ cho rằng trật tự này đã lấy phương Tây làm trung tâm và mong muốn tái định hình trật tự toàn cầu theo lợi ích của Nga và Trung Quốc.

Hợp tác quân sự và kinh tế là một phần trong nỗ lực của họ nhằm thách thức trật tự này, thế nhưng truyền thông toàn cầu và không gian mạng cũng đóng vai trò quan trọng. Ví dụ, cả hai nước thường xuyên truyền tải những câu chuyện phác hoạ các nước phương Tây như những cường quốc thực dân kiểu mới.

Một chủ đề khác cho rằng nền dân chủ là những kẻ đạo đức giả rao giảng về bình đẳng và công bằng nhưng không thực hành. Những câu chuyện về sự thiếu đoàn kết trong các liên minh phương Tây như NATO hay EU cũng thường xuyên xuất hiện trong diễn ngôn của Nga và Trung Quốc. Ngược lại, Nga và Trung Quốc được giới thiệu với tư cách là những quốc gia lý trí và ôn hoà đang tìm cách bảo vệ các nước yếu hơn khỏi sự bóc lột của phương Tây.

Tại sao những câu chuyện này có sức ảnh hưởng?

Những câu chuyện này có vẻ gây được tiếng vang, nhất là với khán giả ở những nước đang phát triển. Điều này thường xảy ra vì trong những câu chuyện đó có một phần sự thật. Người kể chuyện có thể tập trung vào những vấn đề có thực như bất bình đẳng, những sai lầm trong chính sách đối ngoại hoặc tiêu chuẩn kép, và dĩ nhiên đúng là nhiều nước phương Tây đang phải đối mặt với khủng hoảng chi phí sinh hoạt, cũng như chính sách đối ngoại không phải lúc nào cũng nhất quán. Ký ức về nền thực dân cai trị càng khiến lời buộc tội về sự bóc lột hiện tại trở nên đáng tin hơn.

Thường chính cách kể chuyện mới gây hiểu lầm. Chi tiết bị giấu đi hoặc bị cắt xén khỏi bối cảnh. Thông tin suy đoán được trình bày như sự thật. Tất cả tạo nên một phiên bản méo mó của sự thật.

Những câu chuyện thường được kể bằng ngôn từ cảm xúc nhằm khơi dậy cảm giác oán giận, sốc, sợ hãi hoặc phẫn nộ của chúng ta. Ví dụ, trong bối cảnh chiến tranh ở Ukraine, thông tin sai lệch có thể ám chỉ rằng chính phủ đang phản bội người dân khi can dự vào các cuộc chiến tranh ở nước ngoài, hoặc cho rằng dân thường là những người đang phải trả giá cho tham vọng của một nhóm tinh hoa tham nhũng.

Những câu chuyện này đầy rẫy yếu tố bê bối và giật gân, bỏ qua các sắc thái để ưu tiên sự cộng hưởng về mặt cảm xúc. Chúng đảm bảo sẽ được chia sẻ và quảng bá khắp mạng xã hội.

Sự thật có thể phức tạp và đôi lúc nhàm chán. Thế nhưng, bằng cách lợi dụng xu hướng bị cuốn hút bởi những điều giật gân, Nga và Trung Quốc có thể gieo rắc vào thế giới quan của chúng ta một cách nhìn cụ thể mà ở đó nền dân chủ yếu kém và hỗn loạn, còn họ mang đến một tương lai công bằng và thiết thực hơn.

Như vậy, thông tin sai lệch ngày nay không chỉ là những lời bịa đặt trắng trợn mà còn là việc nhào nặn tinh vi cách chúng ta nhìn nhận thế giới. Theo thời gian, sự tái định hình lặng lẽ này có thể tác động vượt xa một tiêu đề sai sự thật và khiến chúng ta nghi ngờ chính giá trị của nền dân chủ.

Aiden Hoyle là Phó Giáo sư Tình báo & An ninh của Viện An ninh & Các vấn đề Toàn cầu tại Đại học Leiden.

Nguồn: Aiden Hoyle, “How authoritarian states sculpt a warped alternative reality in our news feeds”, The Conversation, 07/11/2025

Biên dịch: Tạ Kiều Trang, Nghiên Cứu Quốc Tế