Năm 2026: Năm tìm lại những giá trị con người? (Chu Tuấn Anh)

Năm 2026 sẽ là năm người ta kỳ vọng thế giới trở lại quỹ đạo đúng đắn. Trên đà tổ chức lại trật tự thế giới khi phong trào toàn cầu hóa xô bồ đã chấm dứt, người ta nhận ra rằng một trật tự thế giới lành mạnh phải dựa trên các chính quyền quốc gia lành mạnh, có khả năng thực thi dân chủ và đảm bảo nhân quyền trong xã hội.

Chu Tuấn Anh

Nét đậm nhất của thế giới trong năm 2025 là sự bùng nổ đáng kinh ngạc của công nghệ trí tuệ nhân tạo (Artificial Intelligence). Rõ ràng không có ai nghi ngờ về sức sáng tạo và năng suất khổng lồ của xu hướng này đã mang đến cho nhân loại, nhưng một câu hỏi cần đặt ra là liệu công nghệ trí tuệ nhân tạo sẽ đạt đến giới hạn phát triển nào?

Bất cứ một làn sóng Khoa học Kỹ thuật nào cũng sẽ sớm đạt đến một giới hạn tăng trưởng (growth curve), nhưng cũng thực sự khó đoán được rằng công nghệ AI còn cách ‘đỉnh tăng trưởng’ đó bao xa. Tuy vậy, có một điều có thể gần như chắc chắn rằng thế giới đang bỏ ra những nguồn lực quá thiên lệch chỉ để phát triển trí tuệ nhân tạo, dù là công nghệ trọng tâm nhưng cũng không phải là duy nhất trong rất nhiều các công nghệ ứng dụng tiềm năng hay các vấn đề sống còn của thế giới. Ngay cả CEO của Google Sundar Pichai cũng đã cảnh báo trước về “bong bóng AI” có thể sớm diễn ra dù cuộc đua công nghệ AI vẫn rất khốc liệt với thị trường hàng ngàn tỷ USD, ngân sách hàng năm của các ông lớn tập đoàn công nghệ lớn hơn chi phí dành cho giáo dục và an sinh xã hội trong khi điện năng tiêu thụ chiếm 1.5% tổng sản lượng điện của thế giới.

Nếu thực sự chúng ta đã đầu tư một khoản tiền quá lớn vào thị trường AI so với tiềm năng thực sự của công nghệ, thế giới sẽ sớm rơi vào một cuộc khủng hoảng tài chính lớn kể từ cuộc khủng hoảng tài chính năm 2010. Nhiều khoản tiền đầu tư vì tâm lý lạc quan thái quá và kỳ vọng về một triển vọng phát triển vô tận sẽ nhanh chóng bốc hơi. Rủi ro về khủng hoảng tài chính còn được đặt trong bối cảnh nhiệm kỳ tổng thống 4 năm của Donald Trump với mọi sự bất ổn mà ông ta có thể gây ra- chẳng hạn như cuộc chiến tranh thương mại và những can thiệp thô bạo vào hoạt động điều chỉnh lãi suất độc lập của FED. Dù khủng hoảng tài chính hay kinh tế – xã hội cũng không ngăn cản những đà tiến dồn dập của nhân loại, nhưng nó cũng đặt thế giới vào tình trạng cảnh giác trước những đổ vỡ và bất ổn.

Trong khi công nghệ AI chiếm một nguồn lực quá thiên lệch của thế giới, những hợp tác và sáng kiến sức khỏe – y tế toàn cầu đã bị suy giảm đáng kể khi Hoa Kỳ rút khỏi tổ chức Y Tế Thế Giới WTO, bất chấp thế giới đã một lần lâm nguy vào năm 2019 với đại dịch Covid-19. Vừa qua chính quyền Hoa Kỳ cũng cắt giảm một dự án nghiên cứu 500 triệu USD để nghiên cứu vaccine mRNA giúp phòng tránh các căn bệnh cúm, bệnh hô hấp tương tự như Covid-19. Các hoạt động cứu trợ cho thế giới thứ ba bao gồm Phi Châu đồng loạt bị đình chỉ vì không có sự cam kết tài chính của các nước phát triển. Chúng ta không thể biết trước được những quyết định tệ hại này sẽ là nguyên nhân của một tình trạng nào của thế giới trong tương lai? Chắc chắn chúng ta không phản đối khi công nghệ AI có những bước tiến lớn, nhưng sẽ không ai hài lòng khi tốc độ xóa đói, giảm nghèo trên toàn thế giới không theo kịp những tiến bộ về khoa học công nghệ.

Một trong những điều đáng quan ngại hơn cả là gần như chắc chắn mục tiêu giảm phát thải ròng 50% để không cho nhiệt độ trái đất tăng quá 2 độ C (hoặc 1.5 độ C trong điều kiện thuận lợi) là khó có thể thực hiện. Nhưng những gì đã diễn ra tại Việt Nam là một minh chứng hùng hồn cho những mất mát to lớn nhân loại có thể hứng chịu khi để tình trạng môi trường xuống cấp vượt quá ngưỡng chịu đựng của tự nhiên.

Chỉ trong một năm, Việt Nam trải qua 3 đợt lũ lụt diễn ra nghiêm trọng tại miền Bắc và Nam Trung Bộ. Biết bao con người vĩnh viễn mất trắng tài sản, nhà cửa cả đời dành dụm, con số thiệt mạng có thể lên tới hàng ngàn người mà chính quyền đã chủ đích che giấu vì mục đích “an ninh chính trị”. Rõ ràng, không có một “tiến bộ xã hội” nào có thể bù đắp lại những thiệt hại to lớn về tài sản và nhân mạng này. Đó là một hậu quả của nhiều yếu tố – khí hậu đã biến đổi và khiến thời tiết trở nên cực đoan hơn, tình trạng phá rừng tràn lan cùng những hoạt động thay đổi, tàn phá thiên nhiên như khai thác đất hiếm, xây dựng thủy điện chặn dòng. Nhưng đáng kinh ngạc hơn là chỉ vừa mới đầu năm nay, chính quyền Việt Nam tuyên bố rằng họ sẽ xây dựng mỗi chuỗi nhà máy điện hạt nhân trải dọc bờ biển đất nước (nhiều nhà máy còn được quy hoạch trong những vùng lũ, khu vực có thể xảy ra thiên tai) và phát triển công nghiệp bán dẫn với một đội ngũ 50.000 kỹ sư sản xuất chip. Nhìn lại, những từ “cẩu thả”, “hoang dại” tôi đã dành cho họ còn quá nhẹ nhàng, vì những gì chờ đón chúng ta nếu những kế hoạch này thành hiện thực sẽ là “thảm họa diệt vong” của dân tộc chúng ta. Trong khi, những công trình thiết yếu để chống chịu Biến Đổi Khí Hậu, ngăn chặn tình trạng xâm nhập mặn, mất đất do nước biển dâng hoàn toàn không có một sự chuẩn bị đúng mực.

Trong khi chính quyền Việt Nam vẫn đang hoang tưởng nói về tốc độ tăng trưởng kinh tế 8.5% và trên hai con số kể từ năm 2026, họ nên nhìn vào thực trạng đất nước đã thiệt hại bao nhiêu và sẽ thiệt hại bao nhiêu với tình trạng kiệt quệ về môi trường như hiện nay? Thế nhưng, tại sao chính quyền Việt Nam lại muốn phát triển công nghệ chất bán dẫn? Có lẽ là từ thống kê lạc quan quá đáng khi cơ quan khảo sát địa chất Hoa Kỳ cho hay Việt Nam có 22.5 triệu tấn đất hiếm. Nhưng cũng có thể là từ sự thôi thúc và chào mời từ cuộc phiêu lưu “Trí Tuệ Nhân Tạo” khi AI sẽ là thị trường tiêu thụ và thúc đẩy lớn nhất của chất bán dẫn trong tương lai.

Như đã trình bày ở trên, sự phát triển quá dồn dập và đột ngột của trí tuệ nhân tạo đã làm thế giới lạc hướng và quên đi nhiều ưu tư sống còn của mình. Một trong những ưu tư cần phải kể thêm là dân chủ và nhân quyền. Như ông Nguyễn Gia Kiểng đã phát biểu, tình trạng này đã khiến chủ nghĩa dân túy đột ngột trở lại tại phương Tây trong khi chính quyền các nước độc tài lợi dụng cơ hội để gia tăng đàn áp trong xã hội. Trong bối cảnh đó, chính quyền Cộng Sản Việt Nam (CSVN) đã đồng thuận ủng hộ ông Tô Lâm trở thành tổng bí thư đảng CSVN để đưa chế độ về công an trị. Tuy vậy, cũng không có nghĩa là thời gian vay mượn dành cho các chế độ độc tài còn kéo dài. Chúng ta cần nhớ rằng ngay cả khi hai chủ nghĩa Phát Xít và Cộng Sản làm mưa làm gió tại châu Âu vào giữa hai cuộc thế chiến, thế giới sau năm 1945 vẫn là thế giới mà dân chủ đã chiến thắng chủ nghĩa độc tài. Huống chi hiện tại chủ nghĩa dân túy cũng không thể làm gì khác ngoài kiểm soát chính quyền trong vòng 4 năm để bị cô lập và đảo thải.

Năm 2026 sẽ là năm người ta kỳ vọng thế giới trở lại quỹ đạo đúng đắn. Trên đà tổ chức lại trật tự thế giới khi phong trào toàn cầu hóa xô bồ đã chấm dứt, người ta nhận ra rằng một trật tự thế giới lành mạnh phải dựa trên các chính quyền quốc gia lành mạnh, có khả năng thực thi dân chủ và đảm bảo nhân quyền trong xã hội. Giải quyết những vấn đề lớn như Nhân Đạo, Biến Đổi Khí Hậu, Y Tế, Di cư – Nhập Cư chủ yếu dựa vào thể chế quốc gia để vừa là cầu nối, vừa giảm tải cho những cố gắng lớn chung của thế giới. Nhưng đến thời điểm này thì loài người cũng không tìm ra được một thể chế nào hiệu quả hơn mô hình dân chủ. Ngay cả lực lượng độc tài cũng chỉ có thể bao biện quanh co rằng “họ cũng là dân chủ, nhưng họ có quyền từ chối dân chủ phương Tây”, nghĩa là họ đã thừa nhận dân chủ.

Hơn nữa, loài người chúng ta là một giống loài luôn suy tư và đặt câu hỏi về ý nghĩa cuộc sống. Những người đã từng thay đổi thế giới như Phật Thích Ca, Chúa Jesus đã chấp nhận từ bỏ vương quyền và sự chấp nhận của đa số để được đứng “ngoài hệ thống” và có quyền tự do phát biểu tư tưởng của mình

Trong một thế giới vẫn ngổn ngang những vấn đề, trong đó AI được kỳ vọng sẽ thay thế trí tuệ con người nhưng trước mắt vẫn là một vấn đề cần trí tuệ, tư tưởng của con người để giải quyết; nhân loại khắp nơi trên thế giới sẽ sớm tìm đến nhau trong đồng thuận quyền con người, quyền được tự do trình bày ý kiến, một xã hội cởi mở, chấp nhận mọi ý kiến khác biệt (nghĩa là dân chủ đa nguyên) là những gì thực sự quan trọng và tiên quyết với xã hội loài người. Người Việt Nam chúng ta cũng phải nhanh chóng giành lại quyền được bày tỏ ý kiến, quyền thảo luận về tình hình của đất nước nếu muốn đất nước Việt Nam có một tương lai khác. Năm 2026 sẽ có thể là một năm lớn của phong trào dân chủ và làn sóng dân chủ thứ tư.

Mặt khác, chúng ta cũng có quyền kỳ vọng phong trào phát triển trí tuệ nhân tạo có thể bớt xô bồ hơn, nhưng chọn lọc và được tổ chức một cách ngay ngắn hơn. Phát triển một cách chọn lọc không có nghĩa là sẽ chậm hơn và không thể đạt đến mức độ tối đa mà công nghệ này mang lại.

Chu Tuấn Anh

(03/12/2025)