Thế giới đang đứng trước một cuộc đại khủng hoảng? (Chu Tuấn Anh)

Những người Việt muốn thay đổi đất nước cần phải hiểu rằng: tham gia một tổ chức chính trị là một lựa chọn bắt buộc để chuyển tiếp về dân chủ, đấu tranh cá nhân hoặc chơi vơi trong một phong trào chính trị – xã hội hỗn loạn chưa bao giờ là một giải pháp.

Chu Tuấn Anh

Đầu tiên, tôi không viết bài viết này để đưa ra một lời tiên tri về kinh tế. Bản thân tác giả không phải là một chuyên gia kinh tế và tôi tin chắc rằng khó có một chuyên gia kinh tế nào có thể dự đoán chính xác liệu một cuộc khủng hoảng kinh tế-tài chính có thể xảy ra hay không, ở thời điểm nào và theo cách nào. Tuy vậy, đây là một thời điểm cần phải hết sức cảnh giác! Trong tuần này, người ta cảnh báo Hoa Kỳ đang đứng trước nguy cơ đóng cửa chính quyền, một trong những vấn đề nghiêm trọng được đặt ra là tính độc lập của Cục Dự Trữ Liên Bang Hoa Kỳ (FED). Donald Trump đã dùng những áp lực chính trị của mình để ép FED phải giảm lãi suất xuống còn dưới 1%, từ mục tiêu 4.25-4.5% ¹.

Rõ ràng Donald Trump đang muốn tìm kiếm một thành tích kinh tế để chuẩn bị cho cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ sẽ diễn ra vào năm sau bất chấp những hệ lụy lâu dài cho ổn vững kinh tế vĩ mô. Hạ lãi suất chưa chắc đã làm vốn tín dụng “rẻ hơn” vì tình trạng lạm phát đã tồn tại và có dấu hiệu khó kiểm soát tại Hoa Kỳ cũng như trên thế giới. Mặt khác thuế quan sẽ sớm phát huy những tác dụng phụ khiến triển vọng sản xuất – đầu tư thu hẹp lại, trong bối cảnh sản xuất thu lại, tiếp cận tín dụng lãi suất thấp cũng không có nhiều ý nghĩa.

Hiện lạm phát tại Hoa Kỳ đã ở mức 2.7%, vượt mức mục tiêu 2% của FED ². Tất nhiên mức lạm phát này chưa hẳn là cao ở mức không còn chấp nhận được. Nhưng vấn đề thực sự trầm trọng là tình trạng xói mòn trong cơ chế dân chủ của Hoa Kỳ – nước Mỹ đã một lần nữa bầu ra một tổng thống trắng trợn xóa bỏ các cơ quan độc lập, những thiết chế dân chủ tối thiểu để phục vụ cho mục đích chính trị mị dân của mình. FED luôn là một cơ quan độc lập hoạt động như một ngân hàng Trung Ương để điều phối tiền tệ – lãi suất thuần túy dựa trên kiến thức quản lý tài chính – tiền tệ và thực nghiệm của các chuyên gia. Trump không cần FED độc lập, cũng như Trump không chấp nhận Bộ Lao Động hay các cơ quan thống kê báo cáo các con số bất lợi cho mình, Trump không cần đến tòa án nào khác ngoài một tòa án im lặng trước bất công, sai trái để tổng thống được quyền ngồi lên trên luật pháp. Như thế phải hiểu là nền dân chủ Hoa Kỳ đã chính thức mất đi những chức năng căn bản trong quản lý, điều tiết khủng hoảng kinh tế-xã hội.

Khi cường quốc số một lâm bệnh và mất sức đề kháng; cả thế giới cũng đứng trước một cuộc khủng hoảng kinh tế – xã hội cục bộ. Trong đó, các quốc gia nghèo và dễ bị tổn thương (poor and fragile states) sẽ chịu hậu quả nặng nề nhất. Tại các nước mới nổi, bất mãn xã hội sẽ trở thành tình trạng “bình thường mới”.

Cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 đã nổ ra sau khi quỹ đầu tư Lehman Brother nộp đơn phá sản; kéo theo cả hệ thống tài chính Hoa Kỳ và toàn cầu sụp đổ. Khủng hoảng này xuất phát từ việc cấp phát tín dụng bừa bãi cho thị trường bất động sản. Nó cũng là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến phong trào mùa Xuân Ả Rập – một làn sóng cách mạng màu dẫn đến những chuyển biến chính trị sôi động tại thế giới Ả Rập như Tunisia, Ai Cập, Morocco, Jordan, Yemen, Syria, Iraq, Libya, vv

Tuy nhiên, theo ý kiến của tôi, cuộc đại khủng hoảng kinh tế – xã hội lần này có phần phức tạp hơn cả: nguyên nhân không chỉ thuần túy là một hành xử sai trái, dung túng trong quản lý tài chính vĩ mô như năm 2008. Khủng hoảng có thể bùng nổ sau năm 2025 khi “cơn điên của thế giới” đã đạt đỉnh điểm; khi những vấn đề kinh tế là giọt nước tràn ly cho những bất mãn vốn có trong xã hội. Gọi nó là đại khủng hoảng vì nó sẽ xét lại mọi vấn đề một cách gắt gao trên thế giới và trong nội bộ từng quốc gia: thể chế chính trị, mô hình kinh tế, căn cước quốc gia và những lựa chọn cho tương lai chung; cũng như khả năng hội nhập và kết hợp của từng quốc gia vào thế giới mới. Xã hội loài người đang đứng trước cuộc khủng hoảng, trước hết về tổ chức lại xã hội.

Tờ Economist có dự báo rằng ở trường hợp xấu nhất, số các đảng cực hữu lên cầm quyền tại châu Âu vào năm 2027 sẽ chiếm ½ khối lượng kinh tế châu Âu và đe dọa đến sự thịnh vượng chung châu Âu ³. Rõ ràng nếu xảy ra khủng hoảng kinh tế – xã hội tại Mỹ, châu Âu hay phần còn lại của thế giới, nguyên nhân chủ yếu đến từ sự bất mãn chính trị khiến quần chúng bầu ra những thành phần cực hữu, dân túy cầm quyền chỉ để phá phách.

Một ví dụ cần được bàn tới là trường hợp của Indonesia. Trước đó, IMF cũng đánh giá rất lạc quan về Indonesia – một nền kinh tế mới nổi với một dân số đông thứ 4 thế giới và tiềm năng tiêu dùng nội địa khổng lồ, triển vọng thu hút vốn FDI và tốc độ công nghiệp hóa cao. Tuy vậy, ở một thời điểm nào đó, người ta quên rằng khi bất bình đẳng ở mức quá cao – mọi tăng trưởng và triển vọng kinh tế đều có thể trở nên vô nghĩa. Điều đó đúng với Indonesia, quốc gia bất bình đẳng thứ 6 trên thế giới. Tình trạng bất bình đẳng và tham nhũng đã làm Indonesia rơi vào khủng hoảng xã hội ngay cả khi kinh tế chưa thực sự lâm bệnh.

Tuy nhiên, Indonesia không phải là một ngoại lệ: vấn đề bất bình đẳng vì sự hiện diện của các tập đoàn đa quốc gia; nguồn vốn FDI duy trì lao động rẻ mạt, định hướng xuất khẩu – là vấn đề chung của những nền kinh tế mới nổi trong khu vực Ấn Độ và châu Á – Thái Bình Dương. Có thể Indonesia cũng là khởi đầu của một cuộc cách mạng màu đang lan rộng trong khu vực. Tình trạng này có thể lan sang Philippines và Malaysia. Việt Nam, Trung Quốc cũng có thể sớm phải đối mặt với một tình trạng tương tự khi không còn che giấu được tình trạng khủng hoảng.

Mặt khác, chúng ta cần đặt một câu hỏi: những biến động này sẽ đi đến một kết quả nào? Một làn sóng dân chủ tiến tới và quét sạch các chế độ độc tài còn lại hay sự trở lại của những chế độ độc tài còn tàn bạo hơn (như những gì đã xảy ra tại Mùa Xuân Ả Rập)?

Một câu hỏi cần đặt ra nghiêm túc: những nhà lãnh đạo thế giới dân chủ năm 2008 đã hành xử xứng đáng với giá trị dân chủ hay chưa? Thời đại đã trao cho những nhà lãnh đạo Barack Obama, David Cameron, hay Angela Merkel vai trò quản lý khủng hoảng (crisis management). Trong cuộc khủng hoảng tài chính 2008, tổng thống Barack Obama đã đi cứu trợ những đại tập đoàn lớn – thủ phạm gây ra khủng hoảng kinh tế, phó mặc cho quần chúng khốn khó tự sinh tự diệt. Đây là tiền đề cho sự bất mãn đã khiến Donald Trump đắc cử vào năm 2016. David Cameron đã vụng về gây ra Brexit và đặt nước Anh vào khủng hoảng căn cước quốc gia để Liên Hiệp Anh phải loay hoay một thập kỷ vẫn chưa giải quyết xong. Sự thực tiễn trong chính trị đối ngoại của bà Angela Merkel là nguyên nhân chính khiến nền kinh tế số một châu Âu là “con nghiện” của dầu khí Nga; và là một phần nguyên nhân Putin đã rất tự tin xâm lược Ukraine năm 2016 và năm 2021. Họ có thể có một thành tích khiêm tốn trong quản lý kinh tế – tài chính/ngân sách trong bối cảnh khủng hoảng, nhưng cuộc khủng hoảng chính trị cùng những câu hỏi chính trị nền tảng vẫn còn nguyên.

Thực sự, họ không chỉ gây ra cuộc khủng hoảng nội bộ trong thế giới dân chủ. Họ đã làm làn sóng dân chủ tại thế giới phát triển triệt thoái khi ngầm tuyên bố “toàn cầu hóa sẽ sống chung với độc tài và bạo lực chính trị”. Obama phát biểu trong bài diễn văn nhậm chức “Đối với các chính quyền bịt miệng những người đối lập, chúng tôi nói các vị đi sai chiều lịch sử, nhưng nếu các vị chìa bàn tay thân thiện chúng tôi cũng sẽ nắm lấy” ⁴.

Câu hỏi thứ hai: thế giới Ả Rập đã có lực lượng và đồng thuận dân chủ năm 2008? Nhìn nhận một cách công tâm, Mùa Xuân Ả Rập cũng không phải một phong trào dân chủ thực sự: trong những người đã tham gia: có những người đến chỉ đập phá, cũng có những lực lượng thần quyền Hồi Giáo, những phần tử cực hữu. Thực tế thế giới Ả Rập có mọi sự bất mãn nhưng không có đồng thuận dân chủ. Họ cũng chẳng có những tổ chức chính trị nghiêm chỉnh để thực hiện những dự án chính trị cần thiết cho chuyển tiếp về dân chủ.

Nhưng có lẽ, năm 2025 đã rất khác với năm 2010. Thứ nhất, khi vai trò lãnh đạo của Hoa Kỳ chấm dứt, lực lượng độc tài không thể biện minh dân chủ là một giá trị áp đặt từ phương Tây. Dân chủ chỉ là nhìn nhận của những giá trị con người phổ quát! Thứ hai, phong trào toàn cầu hóa xô bồ đã chấm dứt, chủ nghĩa độc tài và bạo lực chính trị sẽ không còn một chỗ đứng nào trong trật tự thế giới mới.

Nhưng điều quan trọng nhất: tâm lý của con người đã thay đổi. Tuyệt đại đa số người Việt Nam chúng ta đồng thuận rằng phải lên án bạo lực, phải hòa giải dân tộc để hòa hợp. Một giai đoạn công an trị ngắn ngủi và hỗn loạn của ông Tô Lâm đã chỉ làm con đường dân chủ – đa nguyên trở thành lối thoát rõ rệt nhất cho đất nước Việt Nam, trong khi quần chúng ngày càng hiểu con đường độc tài – toàn trị không còn là giải pháp.

Ngay cả với những quốc gia như Indonesia, Malaysia, Philippines, Thái Lan: làn sóng biến động này không khiến họ trở về quỹ đạo độc tài. Họ buộc phải đi vào một giai đoạn xét lại cần có để cải thiện thể chế dân chủ và tiếp tục phát triển. Myanmar cũng không còn con đường nào khác ngoài trở lại quỹ đạo dân chủ hoặc sụp đổ.

Chúng ta có một đồng thuận dân chủ lớn hơn thế giới Ả Rập 2010! Vấn đề còn lại là phải có một kết hợp chính trị đúng đắn. Những người Việt muốn thay đổi đất nước cần phải hiểu rằng: tham gia một tổ chức chính trị là một lựa chọn bắt buộc để chuyển tiếp về dân chủ, đấu tranh cá nhân hoặc chơi vơi trong một phong trào chính trị – xã hội hỗn loạn chưa bao giờ là một giải pháp.

Chu Tuấn Anh

(07/09/2025)

Tham khảo

1. US Fed loss of independence a serious danger, says Lagarde ↩︎
2. Inflation Crushes Hopes That Federal Reserve Will Cut Interest Rates in July ↩︎
3. How Europe’s hard right threatens the economy ↩︎
4. Obama tại Cairo: dân chủ ở mức độ zero (TL 237) ↩︎