Thông Điệp Nào Cho Thảm Kịch Dân Oan? (Nguyễn Gia Kiểng)

Chúng ta có câu tục ngữ được coi là diễn tả sự khôn ngoan: “Cười người chớ vội cười lâu, cười người hôm trước hôm sau người cười”. Cũng may là ta cũng có những câu tục ngữ khác, như “người trong một nước phải thương nhau cùng”, nhưng ngay sự kiện một dân tộc có một câu tục ngữ như vậy tự nó cũng là không bình thường. Thấy người khác hoạn nạn không cảm thương mà lại khoái chí, rồi khi mình gặp nạn thì người khác khoái chí. Chúng ta là dân tộc nào đây?

Nguyễn Gia Kiểng

Tại nước Bỉ cách đây hơn 10 năm, cảnh sát phát giác một vụ án ghê rợn. Một tên cuồng dâm tên là Marc Dutroux bắt cóc nhiều bé gái, hãm hiếp và nhốt xuống hầm nhà cho đến chết. Lập tức hàng triệu người đã xuống đường trong nhiều tuần lễ bày tỏ sự phẫn nộ trước tội ác này và tố giác sự bất lực của chính quyền. Các cuộc biểu tình rầm rộ đến nỗi có lúc người ta nghĩ là nước Bỉ có thể tan vỡ vì một vụ án hình sự. Cũng tại nước Bỉ này cách đây một năm, một thiếu niên 14 tuổi bị một tên du đãng cùng tuổi đâm chết để giựt chiếc máy nghe nhạc MP3. Ngay hôm sau, 300.000 người xuống đường, hàng nghìn bó hoa được đem tới để tưởng nhớ em bé bị chết thảm một cách vô lý. Nhưng nước Bỉ không tan vỡ, nó còn vững chắc hơn sau những biến cố này vì người Bỉ đã chứng tỏ sự liên đới, nghĩa là lý do tồn tại thực sự của một dân tộc.

Những sự kiện tương tự như vậy xảy ra hàng ngày ở mọi quốc gia. Tại Pháp, khi một phụ nữ lái xe bus bị côn đồ tấn công vào buổi tối, vài nghìn người đã xuống đường tuần hành lên án hành động côn đồ này và đòi gia tăng các biện pháp an ninh. Người ta xuống đường để bảo vệ những người di dân cư trú bất hợp pháp, những người không có giấy tờ, les sans-papiers. Những cuộc biểu tình bày tỏ sự liên đới của những người không phải là nạn nhân và không bị đe dọa đối với những người mắc nạn hoặc bị đe dọa là sự kiện thường ngày tại mọi nước văn minh.

*

Khối dân oan tại Việt Nam rất lớn. Hầu hết, dù không phải là tất cả, là những người bị cướp đất, cướp nhà. Những tiết lộ từ chính những quan chức nhà nước cho biết số hồ sơ khiếu kiện có thể lên đến một triệu, tất cả đều là những khiếu kiện chính đáng và chỉ có rất ít trường hợp được giải quyết thỏa đáng. Một vấn đề rất đồ sộ. Cũng là một vấn đề toàn quốc vì xảy ra ở mọi miền, mọi vùng, mọi tỉnh, mọi quận huyện. Và cũng là một thảm kịch bởi vì đối với đa số các nạn nhân đất là tất cả những gì họ có, mất đất là mất tất cả.

Tôi từng hỏi anh Phạm Quế Dương, Trần Khải Thanh Thủy và nhiều thân hữu khác về tình trạng những người khiếu kiện đến nhờ họ giúp đỡ (viết hộ đơn, chỉ dẫn thủ tục, v.v.). Tất cả đều trả lời như nhau: bà con rất nghèo, phần lớn chưa đọc và viết thông thạo, họ từ miền quê lên với một số lương thực và tiền túi rất nhỏ. Họ ngủ chen chúc trong những nhà trọ với giá 5.000 đồng Việt Nam (30 xu USD, 25 xu EUR) mỗi tối. Đôi khi anh chị Dương nấu cơm cho họ ăn, đối với những người quá túng thiếu anh chị Dương còn giúp họ tiền về quê. Nói tóm lại, tình cảnh của những người dân oan cực kỳ bi đát. Trong bất cứ một quốc gia lành mạnh nào, chắc chắn đã phải có những cuộc biểu tình rất lớn, qui tụ hàng triệu người liên tục trong nhiều ngày, buộc nhà cầm quyền phải có chính sách và biện pháp thích đáng để giải quyết, có khi buộc chính phủ phải từ chức. Tuy vậy, cho đến nay đã chỉ có những hành động liên đới lẻ tẻ. Mới chỉ có yểm trợ dân oan biểu tình chứ chưa có biểu tình yểm trợ dân oan. Những oan ức của dân oan hình như chỉ là vấn đề của riêng họ. Đây mới chính là thảm kịch quốc gia, lớn hơn cả thảm kịch dân oan: nó chứng tỏ rằng xã hội Việt Nam là một xã hội không liên đới, một xã hội rã hàng, một đám đông cô đơn.

*

Trước khi đi xa hơn, tôi thấy cần ghi nhận với lòng cảm phục hai hành động có ý nghĩa.

Hành động thứ nhất là cuộc viếng thăm ủng hộ dân oan của hòa thượng Quảng Độ và chư tăng thuộc Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam Thống Nhất. Đây là một cuộc biểu tình đầu tiên bênh vực dân oan, dù còn ở tầm vóc nhỏ, của một tổ chức, Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam Thống Nhất. Hòa thượng Quảng Độ cũng đã một lần nữa chứng tỏ tầm vóc của ông. Vượt lên trên những mất mát vật chất cụ thể của giáo hội mà ông lãnh đạo, Quảng Độ đã nói lên trước đám đông nguyên nhân sâu xa của thảm kịch dân oan, cũng là nguyên nhân của tham nhũng và nhiều bất công khác trong xã hội ta : chế độ độc tài đảng trị cho phép người cầm quyền tùy tiện lộng hành. Đó là bước đầu của một nhận thức ở mức độ quốc gia trên một vấn đề từ trước vẫn chỉ được nhìn qua những trường hợp cá nhân. Không phải tình cờ mà Quảng Độ được nhiều người coi là người Việt Nam còn sống đáng được kính trọng nhất.

Hành động thứ hai là ở Nam Cali, Tổng Hội Sinh Viên và Đoàn Thanh Niên Phan Bội Châu kêu gọi tập trung thắp nến đêm thứ bảy 27-7-2007 để bày tỏ sự ủng hộ với dân oan trong nước. Không thấy tiếng vang sau đó, có lẽ họ đã không được hưởng ứng như mong đợi. Nếu thế thì thật là đáng buồn vì đây là một hành động rất có ý nghĩa, một phản xạ quốc gia.

*

Nhà văn Phạm Phú Minh, trong tác phẩm rất đặc sắc Hà Nội Trong Mắt Tôi, đã nhận xét là tiếng Việt có một từ rất đặc biệt, từ “oan”. Người ta đau khổ vì oan, bị buộc tội oan, bị xử án oan, bị chết oan, bị nghi oan, mang tiếng xấu oan, bị ghét oan, v.v. Và những số phận oan nghiệt, những mối tình oan trái, những nỗi oan ức v.v. Những đau khổ vì là nạn nhân của sự không đúng đã tích lũy theo thời gian để đem lại cho tiếng Việt một từ mà có lẽ không ngôn ngữ nào có. Người Việt bị oan nhiều quá. Và có lẽ cái oan lớn nhất là một dân tộc thông minh, cần mẫn, với một địa lý khá thuận lợi, mà vẫn quằn quại trong nghèo khổ và lạc hậu, hơn thế nữa còn phải sống dưới một chế độ kềm kẹp mặc dù đã chiến đấu rất dũng cảm và đổ rất nhiều máu.

Nhưng tại sao? Câu trả lời giản dị một cách đau đớn: đó là vì chúng ta thiếu sự liên đới phải có của một dân tộc.

Hãy nhìn chính những người dân oan. Họ không phải là một tập thể liên đới. Họ rủ nhau về Sài Gòn và Hà Nội khiếu kiện nhưng không thể nói là họ biểu tình. Họ đi cùng nhau nhưng không có đòi hỏi chung, mỗi người đến với một đơn khiếu kiện riêng và có mọi triển vọng là sẽ ra về nếu trường hợp của mình được giải quyết, thậm chí được hứa hẹn giải quyết. Họ cũng có thể ra về vì kiệt sức hay vì tuyệt vọng. Họ không liên đới với nhau trong một yêu sách chung và không có tổ chức nên không có sức mạnh và niềm tin tập thể để có thể đấu tranh bền bỉ và mạnh mẽ buộc chính quyền phải nhượng bộ. Một ngàn người cùng chung số phận nhưng không gắn bó với nhau trong một mục đích chung vẫn chỉ là một ngàn người cô đơn và bất lực. Những chiếc đũa rời rạc chưa chụm lại thành một bó đũa nên vẫn gẫy từng chiếc một.

Trần Khải Thanh Thủy là người đầu tiên có sáng kiến lập một Hội Dân Oan, bước đầu của một đấu tranh tập thể. Không có gì ngạc nhiên khi chính quyền thẳng tay đàn áp dù Thanh Thủy không tham gia một tổ chức chính trị nào, cũng không có hoạt động chính trị nào, hơn nữa lại là một phụ nữ đang mắc bệnh lao ở mức độ trầm trọng : Thanh Thủy đã khởi đầu một tiến trình tạo ra sức mạnh tập thể của khối dân oan, chắp những chiếc đũa thành một bó đũa.

Nhưng tại sao khối dân oan vẫn chưa thành một tập thể gắn bó trong một đòi hỏi chung ? Không phải là vì không có đòi hỏi chung. Trái lại. Tất cả những trường hợp oan ức về nhà đất đều có chung một nguyên nhân: luật pháp và chính sách của nhà nước cộng sản cho phép những “thu-giao” tùy tiện ở các địa phương. Vậy điều mà nhân dân cần phải đòi hỏi là:

-Bãi bỏ các điều 17 và 18 của hiến pháp Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam (các điều này qui định mọi đất đai đều thuộc quyền sở hữu của nhà nước, người dân chỉ được cho phép sử dụng); công nhận quyền sở hữu đất đai của người dân.

-Bãi bỏ các điều luật, chỉ thị và qui định lấy căn bản từ hai điều này.

-Ban hành một đạo luật về trưng dụng đất, áp dụng cho cả nước với những qui định công bằng về giá bồi thường. Như tất cả mọi luật về nhà đất đạo luật này sẽ khá phức tạp trong chi tiết, hiệu lực hồi tố của nó đối với những đất đã bị truất hữu trước đây cũng là một vấn đề phải nghiên cứu; nhưng nó khá giản dị trong nguyên tắc và hoàn toàn có thể thực hiện được trong một thời gian một khóa họp của quốc hội.

Như vậy có, và phải có, đòi hỏi chung. Vậy tại sao vẫn chưa có một cuộc đấu tranh chung?

Chính sách cấm đoán và đàn áp mọi kết hợp của chính quyền CSVN dĩ nhiên là lý do trực tiếp. Nhưng nó đã quá quen thuộc và đã được phân tích khá đầy đủ rồi nên không cần phải nói rõ hơn nữa. Chỉ cần nhắc lại bản chất của chế độ này: như mọi chế độ toàn trị, nó đặt nền tảng trên một mâu thuẫn lớn. Về mặt chính thức, nó đề cao chủ nghĩa tập thể, phủ nhận vai trò của cá nhân, tập trung mọi quyền lực vào tay một nhà nước tự xưng là đại diện của tập thể, nhưng về mặt thực tế nó lại cổ võ cho một thứ chủ nghĩa chủ nghĩa cá nhân ở dạng thấp nhất, chủ nghĩa luồn lách, nghĩa là lối sống trong đó mỗi người tìm cách giải quyết những vấn đề cá nhân bằng những giải pháp cá nhân. Nó cấm đoán mọi kết hợp của người dân để biến quần chúng thành một đám đông cô đơn và do đó bất lực. Một cách bệnh hoạn, nó coi là công dân tốt những người chỉ biết có cá nhân mình và coi mọi kết hợp của người dân như là những mối nguy phải đập tan từ trong trứng nước.

Lý do thứ hai, có lẽ quan trọng hơn là di sản lịch sử và văn hóa. Lịch sử hơn hai ngàn năm của chúng ta – có nhiều người cho là hơn bốn ngàn năm – là một gánh nặng hơn là một ưu thế. Trong suốt dòng lịch sử dài đó chúng ta đã chỉ sống dưới những chế độ nô lệ khắc nghiệt, dù là nô lệ nước ngoài hay nô lệ bản xứ. Những người nô lệ có nhiều tật nguyền tâm lý mà hai tật nguyền cơ bản nhất là thiếu liên đới và không biết sinh hoạt tổ chức. Những người nô lệ không quí trọng nhau là điều ai cũng biết, sự thiếu khả năng sinh hoạt trong một tổ chức của người Việt Nam cũng không còn là một bí mật.

Tuy vậy, ở thế kỷ 21 này, một khối hàng triệu người bị cướp đất – tài sản quan trọng nhất, trong nhiều trường hợp duy nhất – mà sau hàng chục năm vẫn chưa đoàn kết được với nhau để có sức mạnh bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình, mỗi người vẫn chỉ cố luồn lách để tìm cách giải quyết trường hợp cá nhân của mình dù hầu như chẳng có trường hợp nào được giải quyết thỏa đáng, thì phải nhìn nhận rằng di sản nô lệ của ta quá nặng. Chắc chắn, rủ nhau về Hà Nội và Sài Gòn khiếu kiện là một bước tiến, nhưng số người rủ nhau cùng đi này chỉ là một tỷ lệ rất nhỏ của tổng số nạn nhân, và họ cũng không đi với một đòi hỏi chung, mỗi người một đơn khiếu kiện riêng. Thảm kịch dân oan trước hết vẽ ra chân dung của một dân tộc đau yếu.

Chúng ta có câu tục ngữ được coi là diễn tả sự khôn ngoan: “Cười người chớ vội cười lâu, cười người hôm trước hôm sau người cười”. Cũng may là ta cũng có những câu tục ngữ khác, như “người trong một nước phải thương nhau cùng”, nhưng ngay sự kiện một dân tộc có một câu tục ngữ như vậy tự nó cũng là không bình thường. Thấy người khác hoạn nạn không cảm thương mà lại khoái chí, rồi khi mình gặp nạn thì người khác khoái chí. Chúng ta là dân tộc nào đây?

Thảm kịch dân oan là một thảm kịch quốc gia xuất phát từ một chính sách thu giao cướp bóc tạo ra hàng triệu nạn nhân. Trong một quốc gia bình thường chắc chắn chính quyền sẽ đổ vì không những chỉ có hàng triệu dân oan xuống đường mà còn có hàng triệu người khác xuống đường bênh vực dân oan. Nhưng vấn đề của chúng ta không phải là không có những cuộc biểu tình như vậy – không thể chờ đợi trong tình trạng hiện nay – mà là rất ít người nghĩ đáng lẽ phải có.

Điều kiện đầu tiên, đầu tiên chứ không phải duy nhất, để một khối nạn nhân vùng dậy trong một cuộc chiến đấu chung là họ ý thức rằng họ là một tập thể gắn bó trong một số phận chung và chỉ có lối thoát chung chứ không thể có lối thoát cá nhân, xé lẻ. Điều kiện này chỉ có thể có được nếu bằng một cố gắng văn hóa phi thường khiến chúng ta vượt lên được di sản lịch sử của hơn hai ngàn năm nô lệ và những cuộc chiến liên tục, phần lớn là nội chiến, trong đó tất cả mọi lý do đều tốt để lôi kéo thành phần này, gây thù ghét với thành phần nọ, chia rẽ dân tộc thành người Nam và người Bắc, người Kinh và người Thượng, người giầu và người nghèo, người cộng sản và người quốc gia, người gốc cách mạng và người gốc ngụy quân ngụy quyền. Ngày hôm nay lại đang có lằn ranh mới giữa một bên là một thành phần danh phận – nomenklatura – nắm hết mọi quyền lực chính trị và kinh tế và phần còn lại của dân tộc.

Không được để cho cây che khuất rừng, mức tăng trưởng kinh tế hiện nay khá cao chỉ vì chúng ta khởi hành ở mức quá thấp và còn quá nhiều khả năng chưa khai thác. Không có một cố gắng hòa giải và hòa hợp dân tộc thành thực và triệt để thì các mâu thuẫn sẽ tích lũy nhanh chóng và đà tăng trưởng sẽ khựng lại nhường chỗ cho khủng hoảng. Một dân tộc không liên đới không có tương lai. Chúng ta hiện rất thiếu liên đới, tương lai chúng ta bị đe dọa. Trong hiện tại đó là lý do tại sao cuộc đấu tranh giành tự do và dân chủ không mạnh lên được.

Nhân nói về nhu cầu hoà giải dân tộc, để minh họa sự phân hóa của dân tộc Việt Nam, hãy nhìn một khía cạnh của chính sách Cải Cách Ruộng Đất 1955 – 1956. Rất nhiều tài liệu đã được viết ra về thảm kịch này, trong bài này tôi chỉ bàn về một điểm. Đã có gần 200.000 nạn nhân (con số chính xác theo cuốn Lịch Sử Kinh Tế do Viện Kinh Tế Việt Nam xuất bản là 172.008 người). Hầu như mọi tác giả, cộng sản cũng như chống cộng, viết về biến cố này đều nhấn mạnh rằng có tới 80% nạn nhận bị giết oan vì thực ra không phải là địa chủ. Các tác giả coi đây là tội ác lớn nhất của đảng cộng sản (còn đảng cộng sản thì hình như coi đây là sai lầm duy nhất). Chưa thấy ai nhận định rằng dù có sai lầm trong việc xếp loại địa chủ hay không thì cũng không thay đổi bao nhiêu vì chính chủ trương tiêu diệt giai cấp địa chủ mới là tội ác lớn nhất, một “tội ác đối với nhân loại” đúng nghĩa (1).

Phải chăng việc giai cấp địa chủ bị tàn sát chỉ là việc riêng của giai cấp địa chủ? Một cách tương tự, tôi cũng ít thấy những người không Công giáo lên án mạnh mẽ chính sách cấm đạo của các vua Nguyễn làm khoảng 100.000 người bị giết chỉ vì họ theo đạo Công giáo. Hình như đây cũng chỉ là vấn đề của người Công giáo. Đèn nhà ai nấy sáng, ăn cây nào rào cây ấy. Chúng ta thiếu một cách bi đát ý thức về công lý và liên đới dân tộc. Nhưng nếu không có liên đới dân tộc thì chúng ta không thể nào khá được vì sẽ không thực hiện được mục tiêu quốc gia nào cả, kể cả đấu tranh cho dân chủ, vì dân chủ là một vấn đề quốc gia.

Còn một điều kiện khác nữa để khối dân oan có thể đứng dậy tranh đấu: đó là phải có một tổ chức mạnh để lãnh đạo họ.

Hãy tưởng tượng nếu có một “Uỷ Ban Quốc Gia Đấu Tranh Đòi Công Lý Nhà Đất” (cứ tạm gọi như thế) được phép hoạt đông công khai. Uỷ ban này sẽ nghiên cứu những trường hợp khiếu kiện để đúc kết thành một yêu sách ở mức độ quốc gia, sẽ quyết định những việc cần làm để động viên dư luận, sẽ qui định những ngày tranh đấu, những địa điểm tập trung, huy động nguồn tài chính, các phương tiện chuyên chở, chuẩn bị hậu cần, lập ban trật tự cho các cuộc biểu tình, lập ban đại diện để đối thoại với chính quyền v.v.

Tóm lại ủy ban này sẽ cần rất nhiều người, nhiều phương tiện, nhiều trí tuệ và cố gắng phối hợp. Dĩ nhiên một ủy ban như vậy không thể có trong lúc này và ngay cả trong một tương lai gần, cùng lắm chỉ có thể thành lập một ủy ban phối hợp các hoạt động yểm trợ dân oan ở nước ngoài, nhưng hình dung ra một ủy ban như vậy cho thấy ngay cả trong những điều kiện thuận lợi nhất việc động viên quần chúng cũng vẫn đòi hỏi một tổ chức mạnh. Các cuộc biểu tình tại quốc gia dân chủ đã được đề cập tới trong phần đầu của bài này đều đã do các tổ chức thiện nguyện và các chính đảng mạnh phối hợp kêu gọi và tổ chức, dù đó mới chỉ là những vận động quần chúng ở mức độ đơn giản và dễ dàng nhất.

Hiện nay chúng ta đang có một chính quyền toàn trị bóp nghẹt xã hội dân sự và cấm đoán tất cả. Tất cả qui vào chính trị, cho nên mọi đấu tranh, kể cả những đấu tranh đáng lẽ chỉ thuần túy văn hóa và xã hội, đều trở thành đấu tranh chính trị bởi vì tất cả đều phải bắt đầu bằng đấu tranh để được quyền đấu tranh một cách hợp pháp, nghĩa là được quyền kết hợp thành tổ chức, được quyền phát biểu, phổ biến công khai những đòi hòi và tranh thủ sự ủng hộ cho lập trường của mình, được quyền bầu vào quốc hội những đại biểu ủng hộ nguyện vọng của mình. Những quyền này định nghĩa một thể chế dân chủ.

Khi chưa có dân chủ thì không một đòi hỏi nào có thể được giải quyết một cách đúng đắn cả, tất cả những gì người dân có thể làm là cầu cứu, van xin và trông đợi ơn huệ từ người cầm quyền. Không có gì đáng ngạc nhiên khi đọc những biểu ngữ của một số dân oan: “Đảng ơi cứu dân”, ” Thủ Tướng ơi cứu dân “, và cả: “Bộ trưởng Lê Hồng Anh ơi cứu dân”, trong khi chính đảng và nhà nước do ông thủ tướng lãnh đạo cướp đoạt đất đai của họ, còn ông bộ trưởng công an Lê Hồng Anh thì cứu họ bắng lựu đạn cay, xe xịt nước và dùi cui. Họ không có chỗ dựa nào khác. Trong một bài góp ý với tôi, ông Trung Hiếu, một trí thức trong nước, đã viện dẫn những biểu ngữ này để kết luận rằng dân oan chỉ khiếu kiện chứ không muốn thay đổi chế độ. Có sự lẫn lộn giữa những người bắt buộc phải ăn khoai mì vì không có gạo với những người thích khoai mì.

Các vấn đề văn hóa xã hội – dân oan, công nhân bị bóc lột, các giáo hội bị chèn ép, giáo dục xuống cấp, học phí quá cao v.v… – và, dĩ nhiên vấn đề dân chủ hóa, sẽ chỉ có giải đáp nếu có ít nhất một tổ chức dân chủ mạnh.

Hãy tưởng tượng nếu chúng ta có được một tổ chức dân chủ tương đối có tầm vóc, khoảng một ngàn người thôi và ngay cả nếu đa số ở hải ngoại. Mọi vấn đề, cụ thể là thảm kịch dân oan, sẽ khác hẳn. Chúng ta sẽ hướng dẫn được dư luận và nguyện vọng đóng góp cho quê hương của cộng đồng người Việt hải ngoại hơn ba triệu người, và qua quan hệ trong ngoài ngày càng mạnh sẽ động viên được một phần đáng kể dư luận trong nước; chúng ta sẽ sử dụng được một phần đáng kể khối người về thăm quê hương hàng năm cho công tác tiếp xúc, yểm trợ, động viên và phối hợp; chúng ta có thể giúp lực lượng dân chủ trong nước nhanh chóng phát triển để nắm lấy vai trò chủ động.

Xây dựng một tổ chức dân chủ mạnh như vậy phải được coi là công việc trọng đại nhất, khẩn cấp nhất, ưu tiên của mọi ưu tiên.

Thế nhưng tại sao sau hơn ba thập niên đối lập dân chủ vẫn chưa có được một tổ chức có tầm vóc, ngay cả tại hải ngoại nơi chính quyền cộng sản không thể dàn áp và không những thế các hoạt động dân chủ còn được khuyến khích? Đó là câu hỏi phải chất vấn một cách nghiêm trọng mọi người dân chủ Việt Nam. Đó là đề tài mà kẻ viết bài này đã thảo luận nhiều lần và sẽ còn trở lại.

Nguyễn Gia Kiểng 

(tháng 9/2007)