Để khởi dựng một cách mạng, con số đông thì không bao giờ đủ. Những cuộc cách mạng thường được thực hiện bởi những mạng lưới nhỏ gồm những tay khuấy động, chứ không phải bởi quần chúng. Nếu bạn muốn khởi động một cuộc cách mạng, đừng tự hỏi, “Có bao nhiêu người ủng hộ ý tưởng của tôi?” Thay vào đó, hãy tự hỏi, “Có bao nhiêu trong số những người ủng hộ tôi có khả năng hợp tác hiệu quả?”
Lịch sử cung cấp nhiều bằng chứng cho sự quan trọng chủ yếu của sự hợp tác trên quy mô lớn rộng. Chiến thắng gần như lúc nào cũng đi đến với những ai là những người đã hợp tác giỏi hơn – không chỉ trong những tranh đấu giữa Homo Sapiens và những động vật khác, mà cũng còn trong những xung đột giữa những nhóm người khác nhau. Thế nên La Mã đã chinh phục Hy Lạp không phải vì những người La Mã đã có bộ óc lớn hơn, hoặc kỹ thuật chế tạo công cụ tốt hơn, nhưng vì họ có khả năng để hợp tác hiệu quả hơn. Trong suốt lịch sử, những đội quân kỷ luật dễ dàng đánh đuổi những đội quân vô tổ chức, và những tầng lớp ưu tú xã hội biết hợp tác tổ chức đã thống trị những quần chúng vô trật tự. Năm 1914, lấy thí dụ, 3 triệu quý tộc, viên chức và thương nhân Nga, tất cả cai trị hơn 180 triệu nông dân và công nhân. Tầng lớp ưu tú xã hội Nga biết làm thế nào để hợp tác trong việc bảo vệ lợi ích chung của nó, trong khi 180 triệu dân thường đã không có khả năng để huy động hiệu quả. Thật vậy, nhiều những nỗ lực của tầng lớp thượng lưu đã tập trung vào việc bảo đảm rằng 180 triệu người ở những tầng lớp dưới sẽ không bao giờ học được cách hợp tác.
Để khởi dựng một cách mạng, con số đông thì không bao giờ đủ. Những cuộc cách mạng thường được thực hiện bởi những mạng lưới nhỏ gồm những tay khuấy động, chứ không phải bởi quần chúng. Nếu bạn muốn khởi động một cuộc cách mạng, đừng tự hỏi, “Có bao nhiêu người ủng hộ ý tưởng của tôi?” Thay vào đó, hãy tự hỏi, “Có bao nhiêu trong số những người ủng hộ tôi có khả năng hợp tác hiệu quả?” Cuộc cách mạng Nga cuối cùng đã nổ ra không phải khi có 180 triệu nông dân đứng lên chống lại Sa Hoàng của họ, nhưng khi một số ít những người cộng sản đã biết đặt mình ở đúng chỗ, và vào đúng thời điểm. Năm 1917, ở một thời điểm khi những tầng lớp thượng lưu và trung lưu Nga, với con số ít nhất khoảng 3 triệu người, đảng Cộng sản Russia đã chỉ có đúng 23.000 đảng viên. Những người cộng sản, dẫu vậy, đã chiếm trọn quyền kiểm soát toàn thể đế quốc Nga bao la vì họ đã giỏi tự tổ chức. Khi uy quyền ở Nga đã vuột khỏi những bàn tay suy yếu của Sa Hoàng bất lực, và những bàn tay cũng rệu rã không kém của chính phủ lâm thời Kerensky, những người cộng sản đã sốt sắng nắm lấy nó, giữ chặt dây cương quyền lực như một con chó bull ngoạm một miếng xương với trọn hàm răng sắc nhọn của nó. Những người cộng sản đã không buông bỏ nắm giữ của họ đến tận cuối những năm 1980. Tổ chức hiệu quả đã giữ họ trong quyền lực trong suốt tám chục năm dài, và cuối cùng họ đã sụp đổ do nguyên nhân của tổ chức không hiệu quả.
Ngày 21 tháng 12 năm 1989, Nicolae Ceauşescu, nhà độc tài cộng sản của Rumani, đã tổ chức một cuộc biểu tình ủng hộ của quần chúng ở trung tâm thủ đô Bucharest. Trong những tháng trước đó, Liên Xô đã rút đi sự hỗ trợ với những chính quyền cộng sản Đông Âu, bức tường Berlin đã sụp đổ, và làn sóng cách mạng đã quét qua Ba Lam, Đông Đức, Hungary, Bulgaria và Tiệp Khắc. Ceauşescu, người đã cai trị Rumani từ năm 1965, tin rằng ông có thể đứng vững trước trận sóng thần này, mặc dù những bạo động chống lại chế độ của ông đã nổ ra tại thành phố Timişoara của Rumani vào ngày 17 tháng Mười Hai. Như một trong những cách đối ứng của mình, Ceauşescu đã sắp xếp một cuộc biểu tình lớn tại Bucharest để chứng minh với những người Rumani và tất cả thế giới còn lại rằng đa số dân chúng vẫn còn yêu thích ông – hoặc ít nhất là sợ ông. Guồng máy ọp ẹp của đảng cộng sản rạn nứt này đã huy động 80.000 người, làm đầy công trường ở trung tâm thành phố, và dân chúng khắp Rumani được bảo ngưng tất cả những hoạt động của họ, và hãy bật những radio và TV của họ lên. Với tiếng hò reo của đám đông dường như nhiệt tình, Ceauşescu đứng trên ban công nhìn ra công trường, như ông đã từng làm hàng chục lần trong những mười năm trước. Hai bên là bà Elena, vợ ông, và những đảng viên hàng đầu và một đám những vệ sĩ, Ceauşescu đã bắt đầu đọc một trong những bài diễn văn với giọng điệu ngán ngẩm quen thuộc của ông. Trong tám phút, ông đã ca ngợi những vinh quang của chủ nghĩa xã hội Rumani, trông ông rất hài lòng với chính mình khi đám đông vỗ tay một cách máy móc. Và sau đó một gì đó sai lạc, không đúng, đã xảy ra. Bạn có thể xem nó cho chính bạn trên YouTube. Chỉ cần tìm “Bài diễn văn cuối cùng của Ceauşescu”, và xem lịch sử trong hành động.[37]. Đoạn clip trên YouTube cho thấy Ceauşescu, sau khi bắt đầu một câu nói dài khác, đang nói, “Tôi muốn cảm ơn những người khởi xướng và tổ chức biến cố trọng đại này ở Bucharest, xem đó như là một-” , và sau đó ông rơi vào im lặng, mắt mở rộng, và ông bất động như bị đóng băng trong sự không-thể-tin-nổi. Ông đã không bao giờ nói xong câu nói dở dang. Bạn có thể thấy trong nháy mắt đó, cả một thế giới sụp đổ như thế nào. Ai đó trong khán giả đã la ó phản đối. Đến nay, người ta vẫn bàn luận không biết ai là người đầu tiên dám lớn tiếng phản đối. Và sau đó một người khác la ó, và một người khác, và thêm những người khác, và trong vòng vài giây quần chúng bắt đầu huýt sáo, hét ầm, và la ó lớn tiếng “Ti-mi-soa-ra! Ti-mi-soa-ra!”.
Tất cả sự việc này đã xảy ra trực tiếp sống động trên tivi Rumani, khi ba phần tư dân chúng đã ngồi dán mắt vào màn hình, tim họ đập dữ dội. Cơ quan công an khét tiếng – Securitate – ngay lập tức ra lệnh TV phải ngưng phát sóng, nhưng toán chuyên viên truyền hình không nghe lời. Người quay phim chĩa ống kính lên trời để những người xem không thể nhìn thấy sự hoảng loạn trong những nhà lãnh đạo đảng trên ban công, nhưng chuyên viên âm thanh tiếp tục thu âm, và những chuyên viên kỹ thuật tiếp tục truyền hình trực tiếp. Tất cả nước Rumani nghe đám đông la ó phản đối, trong khi Ceauşescu hét lên, “Xin chào! Chào bạn! Xin chào!” Như thể vấn đề trục trặc là với chiếc micro. Bà Elena, vợ ông, bắt đầu mắng khán giả, “Hãy yên lặng! Hãy yên lặng”, cho đến khi Ceauşescu đã quay lại và hét vào mặt bà – vẫn còn đang trực tiếp truyền hình – “Bà hãy im đi!”. Ceauşescu sau đó kêu gọi đám đông phấn khích ở công trường, khẩn nài họ, “Các đồng chí! Các đồng chí! Hãy yên lặng, các đồng chí!”. Nhưng ‘các đồng chí’ đã không muốn giữ yên lặng. Chính quyền cộng sản Rumani đã sụp đổ khi 80.000 người ở công trường trung tâm Bucharest đã nhận ra rằng họ thì mạnh hơn ông già đội mũ lông trên ban công rất nhiều.
Điều thực sự đáng kinh ngạc, tuy nhiên, không phải là thời điểm sụp đổ của hệ thống, mà sự kiện là nó đã tìm được cách để tồn tại trong hàng những mười năm. Tại sao những cách mạng thì rất hiếm như thế? Tại sao quần chúng đôi khi vỗ tay và cổ vũ hàng trăm năm liên tục, làm tất cả những gì con người đứng trên ban công cao ra lệnh cho họ, mặc dù về lý thuyết, họ có thể lao về phía trước bất cứ lúc nào và xé người ấy ra từng mảnh? Ceauşescu và đồng đảng của ông đã thống trị 20 triệu Rumani trong bốn mươi năm vì họ đã giữ chắc chắn ba điều kiện quan trọng. Đầu tiên, họ đặt những viên chức cộng sản trung thành nắm quyền kiểm soát tất cả những mạng lưới hợp tác, như quân đội, công đoàn và thậm chí những hiệp hội thể thao. Thứ hai, họ ngăn cản sự tạo ra bất kỳ tổ chức đối địch nào – dù là chính trị, hay kinh tế, hay xã hội mà có thể phục vụ như một cơ sở cho sự hợp tác chống lại đảng cộng sản. Thứ ba, họ đã dựa vào sự hỗ trợ của những đảng cộng sản anh em ở Liên Xô và Đông Âu. Mặc dù đôi khi có những căng thẳng, những đảng này giúp đỡ lẫn nhau trong những khi cần, hoặc ít nhất là bảo đảm rằng không có người ngoài nào chọc gậy phá thối vào thiên đường xã hội chủ nghĩa. Trong những điều kiện như vậy, bất chấp tất cả những khó khăn và đau khổ tầng lớp chọn lọc cầm quyền đã gây cho họ, 20 triệu người Rumani đã không có khả năng để tổ chức được bất kỳ đối kháng hiệu quả nào. Ceauşescu mất quyền lực chỉ khi tất cả ba điều kiện thôi không còn giữ vững. Vào cuối những năm 1980, Liên Xô đã rút đi sự bảo bọc của nó, và những chế độ cộng sản đã bắt đầu sụp đổ như những quân bài domino. Đến tháng 12 năm 1989, Ceauşescu không thể trông mong vào bất kỳ trợ giúp nào từ bên ngoài. Ngược lại – những cách mạng ở những nước lân cận đã làm nức lòng phe đối lập ở địa phương. Đảng Cộng sản tự nó đã bắt đầu phân thành những phe đối địch. Những đảng viên ôn hòa muốn gạt chính Ceauşescu qua bên, và khởi đầu cải cách trước khi quá muộn. Bằng sự tổ chức cuộc biểu tình ở Bucharest và phát hình trực tiếp trên tivi, chính Ceauşescu đã cung cấp cho những người làm cách mạng cơ hội hoàn hảo để khám phá sức mạnh của chính họ, và tập hợp họ chống lại ông. Còn cách nào nhanh hơn để làm một cuộc cách mạng lan tràn bằng cách chiếu hình nó, trực tiếp những gì đang diễn ra, từng giây từng phút sống động, trên màn ảnh tivi cho cả nước xem?
Tuy nhiên, khi quyền lực vuột khỏi tay của người tổ chức vụng về trên ban công, nó đã không chuyển xuống đám quần chúng đứng dưới công trường. Mặc dù rất đông và nhiệt tình, đám đông đã không biết tự tổ chức như thế nào. Do đó, giống như Nga năm 1917, quyền lực được chuyển sang một nhóm nhỏ của những tay đánh bài chính trị, những người có vốn liếng duy nhất của họ là biết tổ chức giỏi. Cách mạng Rumani đã bị những người tự xưng là Mặt trận Cứu quốc bắt cóc, vốn trong thực tế, là một che mắt dư luận cho cánh ôn hòa của Đảng Cộng sản. Mặt trận không có liên hệ thực sự nào với đám đông biểu tình. Nó được những đảng viên trung cấp điều khiển, và do Ion Iliescu, một cựu thành viên của ủy ban trung ương Đảng Cộng sản và một thời đã đứng đầu ngành tuyên truyền. Iliescu và những đồng chí của ông trong Mặt trận Quốc gia Cứu quốc đã tự tái tạo chính họ như những nhà chính trị dân chủ, tuyên bố với bất kỳ micro chờ sẵn nào rằng họ là những người lãnh đạo của cuộc cách mạng, và sau đó dùng kinh nghiệm lâu năm và mạng lưới những tay chân thân tín của họ để kiểm soát và dốc túi những tài nguyên của đất nước. Trong nước Rumani cộng sản, gần như tất cả mọi thứ đều thuộc sở hữu của nhà nước. Nước Rumani dân chủ đã nhanh chóng tư hữu hóa những tài sản quốc gia, bán chúng với giá hời cho những cựu đảng viên cộng sản, những người một mình nắm vững được những gì đang xảy ra và đã cộng tác thêm vây cánh để xây tổ cho nhau. Những công ty nhà nước kiểm soát cơ sở hạ tầng quốc gia và những nguồn tài nguyên thiên nhiên toàn quốc đã được bán cho những chức sắc cộng sản trước đây với những giá giảm cuối mùa thật thấp, trong khi những đảng viên trơn, không từng giữ chức vụ quan trọng nào, đã mua nhà và chung cư với những giá rẻ mạt. Ion Iliescu đã được bầu làm tổng thống của Rumani, trong khi những đồng chí của ông đã trở thành những bộ trưởng, nhân viên quốc hội, giám đốc ngân hàng và những triệu phú. Tầng lớp chọn lọc Rumani mới điều khiển đất nước cho đến ngày nay chủ yếu gồm những đảng viên cộng sản cũ và gia đình của họ. Quần chúng đã dám liều ‘vươn cổ chịu chém’ ở Timişoara và Bucharest, đều đã nhận chỉ những miếng thừa, những của vứt đi, vì họ không biết cách để hợp tác và cách để tạo ra một tổ chức hiệu quả để chăm sóc những quyền lợi của chính họ.
Một số phận tương tự xảy ra với cuộc Cách mạng Ai Cập năm 2011. Những gì tivi đã làm trong năm 1989, Facebook và Twitter đã làm trong năm 2011. Những phương tiện truyền thông mới đã giúp quần chúng phối hợp hoạt động của họ, vì vậy khiến hàng ngàn người đã tràn ngập đường phố, công trường đúng thời điểm và lật đổ chế độ Mubarak. Tuy nhiên, để mang 100.000 người đến Công trường Tahrir là một điều, và là một điều khác để nắm được guồng máy chính trị và điều hành một quốc gia cho hiệu quả. Do đó, khi Mubarak từ chức, những người biểu tình không thể lấp nổi khoảng trống chính trị. Ai Cập khi đó chỉ có hai cơ cấu được tổ chức đầy đủ để cai trị đất nước: quân đội và tổ chức Huynh đệ Hồi Giáo. Do đó cách mạng đã bị Huynh Đệ Hồi Giáo bắt cóc trước tiên, và cuối cùng đến quân đội. Những người cộng sản cũ Rumani và những tướng lãnh Ai Cập không phải đã là thông minh hơn, hay nhanh nhẹn hơn nhà độc tài già, hay những người biểu tình, ở Bucharest và Cairo. Lợi thế của họ nằm trong sự hợp tác linh động. Họ đã phối hợp tốt cộng tác khéo hơn so với những đám đông ô hợp, và họ đã cho thấy nhiều linh động sẵn sàng hơn so với Ceauşescu và Mubarak thủ cựu.
Yuval N. Harari
Trích: Homo Deus: Lược sử tương lai, Chương 3: Tia lửa con người loé sáng
