Suy cho cùng, tự hào dân tộc chỉ có ý nghĩa khi nó gắn với thành tựu thật, nâng cao đời sống con người và tầm vóc xã hội. Còn nếu chỉ bấu víu vào khẩu hiệu rỗng, huyền thoại lịch sử bị phóng đại, những giá trị vớ vẩn… thì đó không phải là tự hào, mà là một ảo tưởng tập thể, là thứ thuốc ngủ làm ta tự mãn với những cái đáng ra phải thấy xấu hổ.
Hoàng Quốc Dũng
Trong góc nhìn tâm lý – xã hội, tự hào là một trạng thái cảm xúc tích cực khi cá nhân hay cộng đồng nhận thấy thành tựu, giá trị hay phẩm chất của mình được khẳng định và ghi nhận. Nó là một dạng kích thích tinh thần giúp củng cố bản sắc và động lực phát triển.
Ở mức vừa phải, tự hào tạo ra sức mạnh nội tâm, giúp con người và tập thể tin vào khả năng của mình, duy trì sự gắn kết và vượt qua khó khăn.
Đối với cộng đồng hay quốc gia, tự hào là yếu tố gắn kết xã hội, nuôi dưỡng ý chí sáng tạo và bảo vệ những giá trị chung.
Nhưng tự hào hão – những lời ca tụng rỗng tuếch, những so sánh khập khiễng – lại là thứ “ma túy” tinh thần nguy hiểm. Nó khiến người ta tự mãn, không nhìn ra yếu kém, bỏ lỡ cơ hội tiến bộ, thậm chí nuôi dưỡng sự ảo tưởng tập thể.
Trên thế giới có hàng trăm quốc gia, mỗi nước có một trình độ phát triển và văn minh khác nhau. Có những dân tộc tự hào vì nền khoa học của họ dẫn đầu thế giới, vì văn hóa của họ cống hiến cho nhân loại những kiệt tác bất hủ, hay vì xã hội của họ đạt được mức độ công bằng và nhân bản. Nhưng cũng có những dân tộc lại tự hào một cách kỳ lạ: tự hào không dựa trên thành quả thật, mà dựa trên ảo tưởng, chiến công bịa đặt, hoặc những thứ đáng ra phải thấy xấu hổ.
Không lạ khi kiểu tự hào hão ấy thường nở rộ ở những xã hội độc tài, lạc hậu, dân trí thấp. Vì sao? Vì các chế độ độc tài cần một thứ “thuốc an thần” để đánh lừa dân chúng. Chúng thổi phồng những câu chuyện “vĩ đại” để người dân tự say mê trong ảo tưởng mà không thấy mình đang nghèo, đang bị trị. Ví dụ: biến việc ăn bo bo thay cơm thành biểu tượng của “ý chí kiên cường”, biến những khẩu hiệu nghèo nàn như “ra ngõ gặp anh hùng” thành chân lý sống. Đổi lại, người dân sẵn sàng hi sinh tất cả — cả máu, cả mạng sống — để bảo vệ cái “niềm tự hào hão” đó. Chính xác hơn, là để bảo vệ quyền lực của kẻ độc tài.
Bộ máy tuyên truyền độc tài hoạt động không ngừng để gieo vào đầu dân chúng rằng “nước ta vĩ đại, dân tộc ta anh hùng, ta chiến thắng tất cả.” Họ thậm chí tự hào về những điều ngược đời: “người Việt thông minh nhất thế giới” dù thành tích khoa học, nghệ thuật, văn học, âm nhạc quốc tế gần như vắng bóng; “cơm tấm, phở bò là món ăn số 1 hành tinh” như thể ẩm thực là đủ để nâng tầm quốc gia. Và càng nghèo nàn, lạc hậu, cái tự hào hão đó càng bén rễ, vì nó là thứ an ủi rẻ tiền duy nhất mà người dân bấu víu.
Tôi đã đi nhiều nơi trên thế giới trong mấy chục năm qua, nhưng chẳng thấy nơi nào cái kiểu tự hào hão lại dày đặc, ồn ào, sống sượng như ở Việt Nam. Người ta tự hào gì?
• Tự hào “đánh thắng hai đế quốc to”, để rơi vào vòng tay Trung Quốc. Cả nước đều ghét Trung Quốc, tìm mọi cách thoát Trung, nhưng vẫn tự hào về chính con đường đã dẫn mình vào đó – tự hào cả với lỗi lầm của mình.
• Tự hào là nước(người) cộng sản, trong khi CNCS đã là hiện thân rõ ràng của cái ác, của một lý thuyết hoàn toàn sai lầm và từ hơn 30 năm nay đã nằm trong đống rác của lịch sử. Tự hào là một trong những nước tiến bộ của nhân loại trong khi lại vẫn nằm trong số những nước nghèo nàn lạc hậu nhất về mọi mặt.
• Tự hào “con rồng châu Á”, nhưng hạ tầng lạc hậu, giáo dục – y tế tệ hại, tham nhũng tràn lan.
• Tự hào “dân tộc anh hùng”, nhưng lại không tự giải phóng được chính mình.
• Tự hào “nền văn hóa 4000 năm rực rỡ”, nhưng lễ hội lại phơi ra cảnh chen lấn, bạo lực, mê tín.
• Thắng Thái Lan một trận bóng đá, lập tức hét: “Bóng đá Thái phải mất 15 năm mới theo kịp Việt Nam!”, rồi những trận sau thua bét nhè. Còn nhiều ví dụ khác.
• Tự hào đến mức ngạo nghễ khi cho máy bay bay thẳng vào tâm dịch Covid để ‘giải cứu’ công dân Việt Nam, tự hào khoe khoang sản xuất cả kit xét nghiệm Covid, nhưng thực chất đó lại là một trong những vụ lừa đảo lớn nhất, khủng khiếp nhất, tàn nhẫn nhất, do chính những kẻ lãnh đạo cấp cao đạo diễn.
Trong khi đó, những dân tộc có đầy đủ lý do để tự hào lại hiếm khi khoe khoang. Cách đây hơn 35 năm, tôi làm việc với nhiều chuyên gia Pháp, toàn các chuyên gia cao cấp của Pháp và Liên Hợp Quốc trong lĩnh vực tin học. Tôi từng hỏi: “Ông có tự hào là người Pháp không?” – Không một ai trả lời “Oui”(yes). Họ chỉ nói: “Tôi hài lòng là người Pháp.”
Đó mới là văn minh. Người Pháp có quyền tự hào: họ có Victor Hugo, Voltaire, Pasteur, Eiffel; họ có nền dân chủ lâu đời, xã hội thịnh vượng. Nhưng họ chọn sự khiêm tốn.
Còn người Việt thì sao? Một anh tài xế taxi có thể vỗ ngực: “Việt Nam là dân tộc vĩ đại nhất thế giới.” Một cô bán hàng rong có thể dõng dạc: “Chúng tôi đánh Mỹ, đánh Pháp, không sợ ai hết.” Một quan chức nhà nước có thể tuyên bố: “Dân tộc ta chưa bao giờ có vị thế cao như hôm nay.” Trong khi đó, cả thế giới nhìn bằng ánh mắt vừa thương hại, vừa mỉa mai.
Suy cho cùng, tự hào dân tộc chỉ có ý nghĩa khi nó gắn với thành tựu thật, nâng cao đời sống con người và tầm vóc xã hội. Còn nếu chỉ bấu víu vào khẩu hiệu rỗng, huyền thoại lịch sử bị phóng đại, những giá trị vớ vẩn… thì đó không phải là tự hào, mà là một ảo tưởng tập thể, là thứ thuốc ngủ làm ta tự mãn với những cái đáng ra phải thấy xấu hổ.
Người Việt cần một liều thuốc tỉnh táo: bớt hô khẩu hiệu, bớt vỗ ngực, bớt tự ru ngủ; bớt cờ xí ngập trời nhức mắt, thay vào đó là nhìn thẳng vào cách giải quyết những căn nguyên của nghèo đói, lạc hậu, bất công – kể cả những điều tưởng như “bất khả động.”
KHI NÀO CHÚNG TA THÔI TỰ HÀO HÃO, KHI ẤY MỚI BẮT ĐẦU THẬT SỰ CÓ LÝ DO ĐỂ TỰ HÀO.
Hoàng Quốc Dũng
(23/08/2025)
