Những người trí thức chính trị, những người đấu tranh cần phải hiểu họ có thể đưa phong trào dân chủ hóa đến thắng lợi cuối cùng nếu đặt cuộc đấu tranh này là một phong trào yêu nước, một cố gắng cứu nước khỏi thảm trạng tụt hậu vĩnh viễn.
Chủ nghĩa dân túy đe dọa Dân chủ-Phát triển
Hoa Kỳ và châu Âu đang chìm trong một cuộc khủng hoảng bất tín nhiệm khi làn sóng dân túy tiếp tục bùng phát sau một giai đoạn được kiềm chế tạm thời. Tại các nền dân chủ lớn như Anh, Đức, Pháp, các đảng phái dân túy cánh hữu đang dẫn đầu trong nhiều cuộc thăm dò dư luận Nếu các chính quyền dân túy nắm được quyền lực chính trị, triển vọng kinh tế toàn cầu có nguy cơ bị đe dọa nghiêm trọng.
Chính sách triệt thoái của Hoa Kỳ và các cuộc thương chiến không đáng có trong năm nay đã dẫn đến tình trạng sản xuất và thương mại đình đốn. Thế giới rơi vào một cuộc khủng hoảng lạm phát khi dòng tiền chuyển từ đầu tư – sản xuất sang kênh dự trữ vàng. Thử tưởng tượng nếu châu Âu cũng rơi vào tay các chính quyền dân túy, có lẽ kinh tế thế giới sẽ tiếp tục đà suy thoái kéo dài trong nhiều năm. Có nhiều dự đoán cho rằng vào năm 2027, phe cực hữu có thể cầm quyền trên một vùng lãnh thổ chiếm một nửa GDP của châu Âu [1].
Các nhà khoa học kinh tế – chính trị, trong đó có người vừa giành giải Nobel kinh tế học năm 2024 Daron Acemoglu, đã chỉ ra mối liên hệ giữa dân chủ và phát triển. Nhưng phải giải thích thế nào khi cử tri khắp các nước dân chủ đang có xu hướng bỏ phiếu cho những xu hướng chống lại tăng trưởng kinh tế?
Hai nguyên nhân khiến thể chế dân chủ khủng hoảng
Nguyên nhân chủ yếu là chủ nghĩa tự do phóng khoáng (liberalism) đã tạo ra tình trạng bất bình đẳng quá lớn và một mức độ tăng trưởng không đồng đều trong các nhóm dân cư. Tăng trưởng kinh tế thần tốc của thế giới trong 25 năm đầu tiên của thế kỷ 21 đã chỉ giúp các nhóm 1% và 10% người giàu nhất chiếm hữu phần lớn tài sản của xã hội. Trong nhiều trường hợp, tình trạng mất việc làm, sinh kế của những người lao động còn được coi là “nhu cầu cần thiết để phát triển kinh tế”. Mặt khác, phong trào toàn cầu hóa đã góp phần nhân rộng tình trạng bất bình đẳng và bất mãn xã hội từ quy mô quốc gia sang quy mô toàn cầu.
Tình trạng bất bình đẳng này cũng không phải là một “xu hướng tự nhiên” của phát triển kinh tế như nhiều người lý luận. Tình trạng bất bình đẳng hiện nay đã ngày càng lớn chỉ vì sự dung túng quá đáng đối với giới tài phiệt và các siêu tập đoàn đa quốc gia. Sự kiện Donald Trump đắc cử tổng thống lần đầu vào năm 2016 là hệ quả trực tiếp của chính sách đối nội gây bất mãn của chính quyền Obama khi chọn cứu những tập đoàn lớn thay vì dân chúng đang khốn khó vì khủng hoảng cho dù chính giới tài phiệt (cụ thể như trường hợp tập đoàn Lehman Brothers) mới là nguyên nhân của cuộc khủng hoảng tài chính 2008.
Nhưng bên cạnh một vấn đề sẵn có, thế giới đối mặt với một vấn đề hoàn toàn mới là sự phát triển của Khoa Học – Kỹ Nghệ trong đó có trí khôn nhân tạo. Trí Khôn Nhân Tạo (công nghệ phổ biến hiện nay là Trí Khôn Nhân Tạo Phái Sinh/ Generative AI) đã đẩy nhanh sự dịch chuyển và tuần hoàn của kinh tế khi đem dữ liệu của con người thu thập, trích xuất và ứng dụng trên mọi mặt của xã hội. Chắc chắn rằng đó là một xu hướng có lợi cho nhân loại khi tư liệu và phương thức sản xuất được cải thiện. Tuy nhiên, nếu tư tưởng chính trị (chủ nghĩa phóng khoáng) không được xét lại kịp thời, thế giới sẽ gặp những đổ vỡ ngoài sức tượng tượng!
IMF đưa ra một ước tính 40% công ăn việc làm trên thế giới đã bị ảnh hưởng bởi AI [2], vậy từ giờ đến các mốc 2030 và 2050 sẽ còn bao nhiêu công ăn việc làm bị thay thế và bao nhiêu con người rơi vào nhóm dễ bị thương tổn vì sự bùng nổ đột ngột của Khoa Học Kỹ Thuật?
Nhìn lại vấn đề của Dân Chủ – Phát Triển
Đến đây chúng ta cũng cần đưa đến một lập luận nghiêm túc: Quần chúng không chống lại tăng trưởng nếu đó là một tăng trưởng kinh tế phẩm chất và đồng đều. Ngược lại, quần chúng sẽ bắt đầu bất mãn khi cảm thấy cuộc sống của mình đã không được cải thiện hoặc có cải thiện nhưng phải chấp nhận cái giá là bị bỏ lại, mất đi tiếng nói và vai trò trong xã hội. Cũng cần phải nói thêm là lý luận của chủ nghĩa tự do phóng khoáng thường đổi lỗi sự thua kém cho vấn đề năng lực và sức cố gắng của từng cá nhân. Để chứng minh cho nhận định này, họ cũng nêu ra không ít những “bằng chứng” cho sự vươn lên trong xã hội của các cá nhân nhờ sự chăm chỉ, tinh thần đổi mới sáng tạo như trường hợp Facebook được tạo ra từ một Garage xe hơi và một vài chiếc Laptop. Tuy nhiên, phải giải thích sao khi vấn đề bất bình đẳng là tình trạng các cộng đồng, vùng lãnh thổ trong cùng một quốc gia chênh lệch quá lớn theo thời gian để rồi trở thành sự chia rẽ không thể hàn gắn (chứ không phải là một vấn đề cá nhân). Khi tình cảm quốc gia đã đổ vỡ và trong một phút mù quáng nhất thời, cử tri đã lựa chọn dồn phiếu cho những lực lượng dân túy đập phá hệ thống chính trị bất công hiện tại.
Nhưng từ bỏ dân chủ không phải là một giải pháp. Chẳng hạn, mô hình Generative AI ngày nay có thể sản xuất ra những sản phẩm âm nhạc, nghệ thuật với phẩm chất rất cao tương tự như con người chỉ trong vài giây. Tuy nhiên, phép màu này hoàn toàn phụ thuộc vào nguồn cơ sở dữ liệu chất lượng họ thu thập từ những nhà sáng tạo nội dung và văn nghệ sĩ truyền thống chứ không phụ thuộc vào “trí tuệ” đơn thuần của AI. Như vậy, khi quá trình thu thập dữ liệu, phát triển trí khôn nhân tạo hoàn toàn không được kiểm soát và khi những thiết chế bảo vệ tác quyền, thành quả lao động của nghệ sĩ và những nhà sáng tạo nội dung bị qua mặt, những nhà sáng tạo sẽ không còn thêm động lực để phát triển thêm những nội dung, sản phẩm trí tuệ có chất lượng nữa.
Thả lỏng mọi quy chuẩn để cho dữ liệu của con người bị tùy tiện khai thác rồi lại dùng khối dữ liệu đó để sản sinh ra lợi nhuận không chỉ chống lại những giá trị căn bản của dân chủ (như quyền riêng tư, quyền sở hữu, quyền tiếp cận thông tin) mà còn gây nguy hại cho tương lai phát triển của nhân loại như một giống loài có khả năng tư duy và đổi mới sáng tạo. Chính trị gia khối dân chủ đang tự bắn vào chân mình khi nhầm lẫn cho rằng việc áp đặt những chuẩn mực và quy tắc là đi ngược với dân chủ. Những người ủng hộ chủ nghĩa phóng khoáng (liberalism – một chủ nghĩa đồng hành cùng dân chủ suốt 300 năm nay) luôn mong muốn một chính quyền ngày càng giản lược các quy tắc và chuẩn mực để cho các thực thể xã hội tuỳ ý thỏa thuận. Nhưng về bản chất, đây chỉ là một xu hướng “rút ruột thể chế” (deregulation) mà thôi – một quan niệm “ngây thơ” của chủ nghĩa phóng khoáng (liberalism). Các quan hệ xã hội hiện nay đang ngày càng phức tạp, phức tạp tới mức không thể vận hành một cách đúng đắn nếu không có những quy tắc và chuẩn mực chung. Không chỉ trong vấn đề dữ liệu cá nhân, các vấn đề môi trường, lao động, tài chính cũng cần phải có phải có nhiều quy tắc và chuẩn mực chi tiết để cân bằng giữa lợi nhuận và bền vững, giữa lợi ích trước mắt và các nền tảng lâu dài.
Cũng cần minh định, việc áp dụng các quy tắc và chuẩn mực không phải theo công thức áp đặt từ trên xuống. Nó cần phải là một quá trình dân chủ và lập pháp từ dưới lên. Các thực thể tham gia vào một sinh hoạt kinh tế – chính trị – xã hội nhất định đều có quyền cũng như cơ hội tham gia vào cuộc thảo luận xây dựng ra các quy tắc, chuẩn mực của sinh hoạt đó. Mặt khác, cũng cần phải gạt bỏ chủ nghĩa hoàn hảo, muốn có một bộ quy tắc, chuẩn mực hoàn chỉnh ngay từ đầu. Quá trình xây dựng các quy tắc và chuẩn mực phải được xây dựng có thể bắt đầu từ những quy tắc và chuẩn mực sơ khai, sau đó hoàn thiện dần qua các “án lệ” và thực tế áp dụng, qua phân tích và thảo luận. Chính quyền chỉ nên là người pháp điển hoá các bộ quy tắc này sau khi chúng đã được thử thách một cách tương đối và có sự bền vững nhất định, dù trong một số trường hợp, chính quyền cũng nên có sự quả quyết.
Lịch sử đã chứng minh rằng con người hoàn toàn có thể kiến tạo những thể chế chính trị, phương thức tổ chức xã hội phù hợp với hoàn cảnh và thách thức mà nhân loại đang phải đối mặt. Thế giới sắp hoàn thiện những công nghệ tối tân nhất trong lĩnh vực nghiên cứu, khoa học dữ liệu, năng lượng hay tự động hóa và giúp con người có được những tài sản khổng lồ. Chúng ta không thể biện minh cho việc chính quyền các nước phát triển thiếu ngân sách để đài thọ cho những chương trình giáo dục, y tế và an sinh xã hội. Rõ ràng nhu cầu cải tổ hành chính và tránh một bộ máy chính quyền cồng kềnh là có thực, nó chưa bao giờ là lời biện giải cho nhượng bộ trên trí tuệ và sức khỏe của con người.
Hơn nữa, dựa trên tính chất ngày càng phức tạp của sinh hoạt kinh tế, chúng ta cũng có quyền đòi hỏi những quy chuẩn phức tạp trong hệ thống thuế, trách nhiệm xã hội, chia sẻ dữ liệu và trách nhiệm giải trình, cùng các luật chống độc quyền với những tập đoàn lớn, đa quốc gia. Những cố gắng đó hoàn toàn không mâu thuẫn gì với các giá trị nền tảng của dân chủ, dù vậy nó đã không được chuẩn bị và thực hiện cho đến khi vấn đề đã quá trầm trọng.
Dân chủ tồi tệ và độc tài sáng suốt?
Một câu hỏi khác cũng cần được gợi mở là thể chế độc tài có ưu việt hơn dân chủ khi bầu ra những nhà độc tài sáng suốt. Nhiều người cho rằng Tập Cận Bình tuy có nhiều khuyết điểm nhưng không thể tệ hại như tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump. Quả thực thể chế chính trị Hoa Kỳ đã tai hại ngoài sức tưởng tượng khi bầu ra Donald Trump đến 2 lần.
Tuy nhiên, Trung Quốc cũng đã không sáng suốt như chúng ta tưởng. Chủ nghĩa Cộng Sản độc tài toàn trị cùng đường lối kinh tế tập thể đã dẫn đến cuộc cách mạng văn hóa năm 1960 và dẫn đến hàng triệu người chết và Trung Quốc rơi vào tình trạng kiệt quệ. Ngay sau đó, đảng Cộng Sản Trung Quốc đã đi đến tiến trình xét lại và nhận thấy chủ nghĩa Cộng Sản là một sai lầm nên đã bắt đầu từ bỏ chủ nghĩa cộng sản để chuyển tiếp về dân chủ khi đưa Hồ Diệu Bang và Triệu Tử Dương lên làm lãnh đạo tối cao của đảng Cộng Sản Trung Quốc. Hai người này đều có cảm tình với dân chủ và đại diện cho xu hướng dân chủ hóa trong xã hội Trung Quốc, Triệu Tử Dương nhất quyết lựa chọn đối thoại và lắng nghe đòi hỏi dân chủ hóa của học sinh, sinh viên tại Thiên An Môn thay vì đàn áp. Tuy nhiên, khi thấy con đường dân chủ hóa tại Trung Quốc khó khăn hơn họ tưởng, Đặng Tiểu Bình, lãnh đạo thực tế của chế độ khi giữ chức Bí thư quân uỷ trung ương, đã chỉ đạo đàn áp phong trào học sinh, sinh viên ở Thiên An Môn để dập tắt đòi hỏi về dân chủ. Một lựa chọn thay thế được họ đưa ra là mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa để dần cho phép cởi mở về kinh tế, nhưng duy trì độc tài về chính trị.
Đúng là kinh tế Trung Quốc đã nhanh chóng lột xác và được phương Tây mô tả như một “phép màu” tăng trưởng thần tốc 2 con số. Tuy vậy, tình trạng nợ công và khủng hoảng thừa ngành xây dựng vào năm 2010 đã là một chỉ dấu cho thấy mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không thể tiếp tục. Trong lúc lâm nguy, chế độ Cộng Sản Trung Quốc đã lựa chọn Tập Cận Bình lên làm lãnh đạo tối cao với dự án Vành Đai Con Đường để tìm đường xuất khẩu ngành công nghiệp xây dựng dư thừa ra thế giới bên ngoài, một mặt vãn hồi lại sự cởi mở kinh tế tư nhân và thân thiện với phương Tây. Mặc dù họ biết, Trung Quốc đã chỉ thực sự vươn lên nhờ sự cởi mở trong một giai đoạn đổi mới – mở cửa và sự nâng đỡ của phương Tây.
Chắc hẳn vào năm 2010, người ta cũng biết lựa chọn Tập Cận Bình là một giải pháp “cực chẳng đã”. Để rồi hiện nay, Trung Quốc đã rơi vào tình trạng già hóa dân số, người trẻ bỏ cuộc, tình trạng kiệt quệ về môi sinh và quỹ đất, tình trạng sức mua suy giảm không có thuốc chữa, cuộc khủng hoảng kinh tế – tài chính đến từ bất động sản và sản xuất dư thừa bắt đầu bùng nổ.
Có nhiều dấu hiệu cho thấy đảng Cộng Sản Trung Quốc đã thảo luận và nhìn nhận đường lối của Tập Cận Bình đã không thể tiếp tục duy trì. Những thay đổi lớn trong Ủy Ban Quân Ủy Trung Ương, cơ quan nắm quyền lực thực tế của đảng Cộng Sản Trung Quốc như trường hợp hai đàn em thân tín của Tập Cận Bình là Hà Vệ Đông và Miêu Hoa bị thanh trừng, hay trường hợp Trương Hựu Hiệp đang gia tăng củng cố quyền lực cho thấy rõ điều đó. Tuy thế, ngay cả đảng Cộng Sản Trung Quốc mạo hiểm thay thế nhà độc tài cuối cùng của chế độ, đảng Cộng Sản Trung Quốc vẫn như một di sản đã chết và thối rữa nhưng không có cách nào giải tán trong hòa bình và trật tự.
Một hạn kỳ thay đổi?
Nhiều học giả, trí thức phương Tây có thể thấy bất mãn vì thế giới đã mất nhiều năm hơn dự tính để cô lập và chiến thắng chủ nghĩa dân túy và đặt những giải pháp đúng đắn cho thời đại. Nó phản ánh tâm lý trong một thế giới chuyển biến quá nhanh người ta đòi hỏi một vấn đề chính trị cần được giải quyết ngay sau một cuộc bầu cử tự do. Sự kỳ vọng đó có phần quá cao nhưng nó cũng phản ánh sự tín nhiệm lớn của dân chúng với sinh hoạt dân chủ.
Tuy nhiên, thực sự vấn đề của Trung Quốc còn bi đát hơn chúng ta nghĩ. Kể từ cuộc cách mạng Tân Hợi năm 1911, Trung Quốc đã nhanh chóng rơi vào thảm họa độc tài Cộng Sản. Kể từ đó đến nay, họ vẫn biết mình sai nhưng hoàn toàn không có giải pháp nào ngoài chạy trốn về phía trước. Hạn kỳ Đại Hội Đảng Cộng Sản Toàn Quốc lần thứ XXI là một hạn kỳ để tập thể lãnh đạo cộng sản Trung Quốc lảng tránh hơn là kỳ vọng thay đổi. Trong khi đó, quần chúng hầu như đã bỏ cuộc hoặc trở nên cực đoan và trông chờ vào một cuộc nổi dậy quần chúng. Một tình trạng hết sức đáng lo ngại! Có thể sẽ chúng ta sẽ phải trông chờ một sự thay đổi chính trị trong hỗn loạn và đại khủng hoảng tại đế quốc Trung Hoa trong thập kỷ này.
Vả lại, thế Cuộc Cách mạng Khoa Học Kỹ Thuật lần này sẽ mang lại những thành tựu lớn và sẽ giúp thế giới bứt tốc rất nhanh ngay sau cuộc khủng hoảng chính trị – kinh tế – xã hội này. Tuy nhiên, muốn tiếp tục tăng trưởng bền vững và trong dài hạn, thế giới sẽ không thể có một mô hình khác ngoài dân chủ, cho phép cởi mở, chấp nhận không ngừng với những ý tưởng mới và sự thay đổi không ngừng; trái với sự thủ cựu của các chế độ độc tài. Trung Quốc ngay cả khi có khả năng chạy đua AI và một số công nghệ, sáng tạo; họ cũng sẽ không nắm chắc một tương lai tiếp tục tăng trưởng bền vững và dài hạn nếu không có dân chủ!
Một chút thành tựu về Khoa Học Kỹ Thuật (KHKT) hay Trí Khôn Nhân Tạo Trung Quốc đã đạt được đúng là khá đáng chú ý, nhưng nó cũng không thể cứu vãn một hệ thống kinh tế – chính trị đã không còn lý do để tồn tại và nó có thể là một vấn đề của chế độ Cộng Sản Trung Quốc hơn là giải pháp – khi xã hội ngày càng tiến bộ, đổi mới nhưng chính quyền co cụm và mất hoàn toàn ý thức hệ. Hay nói cách khác sự bùng nổ của AI và KHKT tại Trung Quốc chỉ có thể đẩy họ đến một hạn kỳ mà họ không muốn trải qua mà thôi.
Vấn đề Dân Chủ Hóa của Việt Nam
Trở lại vấn đề của đất nước Việt Nam, chúng ta lại một lần nữa đứng trước ngã ba đường khi thế giới đang chao đảo trong những cơn địa chấn chính trị. Tuy nhiên, giữa việc tổ chức cuộc bầu cử tự do đầu tiên để dân chủ hóa đất nước trong không khí trật tự, hòa giải dân tộc hoặc chờ đợi một giai đoạn bất định khi chế độ sụp đổ trong bạo loạn. Lựa chọn đầu tiên chắc chắn là một lựa chọn sáng suốt và có lợi cho đất nước.
Làn sóng dân chủ thứ tư như dự án chính trị Khai Sáng Kỷ Nguyên Thứ Hai đang được khởi động trở lại khắp khu vực châu Á – Thái Bình Dương, bao gồm Đông Á, Đông Nam Á và các đảo quốc Thái Bình Dương. Lý do là quần chúng tại khối châu Á Thái Bình Dương đã ý thức được một cách rất rõ ràng thời đại đang thay đổi: họ không thể chấp nhận để quốc gia của mình rơi vào thảm trạng tụt hậu vĩnh viễn và cũng không chấp nhận phần lớn đồng bào của mình thua kém vĩnh viễn so với một thiểu số giàu có, quyền lực trong xã hội. Những người trí thức chính trị, những người đấu tranh cần phải hiểu họ có thể đưa phong trào dân chủ hóa đến thắng lợi cuối cùng nếu đặt cuộc đấu tranh này là một phong trào yêu nước, một cố gắng cứu nước khỏi thảm trạng tụt hậu vĩnh viễn.
Với tập thể đảng Cộng Sản Việt Nam, họ không nên tìm cách tiếp tục chống trả và đưa lập trường độc tài cá nhân, công an trị như một giảm pháp tạm bợ trước một tình trạng đã rất nguy ngập để đổi lấy sự sụp đổ trong hỗn loạn. Nhất là khi con đường dân chủ đa nguyên, hòa giải dân tộc đã được phần lớn người Việt nhìn nhận như một giải pháp chuyển tiếp về dân chủ trong hòa bình và trật tự để mở ra một Kỷ Nguyên mới cho đất nước.
Chu Tuấn Anh
(20/10/2025)
Tham khảo
