Nhà tôi ở ngay ngã tư Hàng Bài – Hai Bà Trưng, gần trường Albert Sarraut. Lúc đó trường còn dạy tiếng Pháp, và có cả giáo viên người Pháp vẫn đứng lớp. Hồi nhỏ, các anh tôi đều học ở đó.
Anh ruột tôi – Hoàng Quốc Anh – cũng từng là học sinh của trường. Nhưng vừa lớn thì bị bắt lính, rồi hy sinh trên chiến trường – Liệt sĩ.
Nhưng người liệt sĩ đầu tiên mà tôi biết đến lại không phải anh tôi. Đó là Nguyễn Đỗ Hùng, bạn học của anh, cũng ở trường ấy. Hùng vẫn còn là học sinh, lớp 7C thì phải, còn non choẹt, vậy mà đã được phong liệt sĩ.
Ngày 29 tháng 4 năm 1962, Hùng cùng mấy bạn ra sông Hồng tắm. Một vài bạn bị nước cuốn, Hùng không ngần ngại lao xuống dòng nước xiết cứu bạn. Cậu đã cứu được một người, nhưng rồi chính mình kiệt sức và bị cuốn đi.
Nguyễn Đỗ Hùng – học sinh lớp 7C, ngoan, được thầy cô yêu mến, bạn bè quý trọng – đã hy sinh. Nhà nước phong em là liệt sĩ, và thời đó còn có cả bài hát ca ngợi gương dũng cảm của em.
Theo anh Pierre Luciardi, nay sống ở Pháp, bạn thân của Hùng, thì cậu có biệt danh là “Hùng móm”, con của một gia đình tiểu tư sản ở phố Hàng Trống. Một người bạn tốt, chân thật, được tất cả quý mến.
Hùng đã chết để cứu một người – người ấy đến nay vẫn còn sống.
Mới đây thôi, hội cựu học sinh Albert Sarraut (nay là trường Trần Phú) có tổ chức họp mặt thường niên. Cũng đúng dịp đó, tại hồ Gươm, cách trường chỉ vài phút đi bộ, xảy ra một chuyện khác — cũng liên quan đến nước, nhưng là một kiểu liệt sĩ mới.
Một cô gái trẻ, chắc bị rối loạn tâm thần, nhảy xuống hồ. Hồ Gươm thì cạn, nước không xiết, người lớn có thể lội ra một đoạn xa mới ngập đầu. Thế mà hàng trăm người đứng trên bờ… chiêm ngưỡng. Có người còn rút điện thoại quay video, post lên mạng. Ai nấy đều chăm chú — như xem phim trực tiếp — mà không ai nhảy xuống cứu.
Mãi sau mới có một ông già người nước ngoài và một người Việt Nam khác lao xuống vớt, thì đã quá muộn. Cô gái chết.
Chết ngay giữa trung tâm thủ đô, giữa ánh mắt thờ ơ của cả đám đông.
Hơn sáu mươi năm trước, khi chúng ta vừa bắt đầu “xây dựng con người mới xã hội chủ nghĩa”, khi mà dấu vết của chủ nghĩa tư bản còn hiện hữu, thì con của một gia đình tiểu tư sản, giữa dòng sông dữ, đã liều mạng cứu người.
Còn bây giờ – sau hơn nửa thế kỷ “tiến lên CNXH” – con người mới XHCN đứng trên bờ, nhìn người ta chết, giơ điện thoại quay clip, bình luận rôm rả.
Người ta vẫn nói: “Muốn xây dựng CNXH thì phải có con người XHCN.”
Phải chăng con người XHCN hôm nay chính là tấm gương phản chiếu trung thực nhất của cái CNXH mà chúng ta đang tiến tới?
Nếu thế thì… kinh thật!
Có lẽ nên phong liệt sĩ tập thể cho những người đã dũng cảm đứng nhìn thiếu phụ chết đuối ở hồ Gươm — Trung tâm của Hà Nội nghìn năm văn hiến, nơi được gọi là “trái tim của cả nước”,
Vì họ cũng đã… hy sinh rồi.
Hy sinh lương tri.
Hoàng Quốc Dũng
(28/10/2025)
