Trong chuyến đi diễn thuyết tại nhiều nơi ở Hoa Kỳ và Canada, chiều ngày 6/9 vừa qua, cựu Tổng thống Ba Lan Lech Walesa đã đến thành phố Oakland ở vùng Vịnh San Francisco, California và có buổi nói chuyện tại phòng hội nghị của khách sạn Marriott với 500 khách tham dự.
Tác giả Bùi Văn Phú và cựu Tổng thống Lech Walesa ở Oakland, California hôm 6/9/2025 (Ảnh: Bùi Văn Phú)
Tôi đã biết đến danh tiếng của nhà tranh đấu cho công nhân Lech Walesa, sau là tổng thống Ba Lan, từ những năm đầu thập kỷ 1980 lúc còn đang học ở Đại học U.C. Berkeley. Khi đó, trong sân trường vào buổi trưa có sinh viên xuống đường giương cao biểu ngữ với biểu tượng của Công đoàn Đoàn kết – Solidarność – ủng hộ công nhân Ba Lan tranh đấu đòi quyền lợi, dưới sự lãnh đạo của người thợ điện Lech Walesa.
Những tháng ngày căng thẳng chính trị ở Ba Lan với những cuộc biểu tình của công nhân và đình công lan rộng khiến cho Đại tướng Wojciech Jaruzelski ban hành lệnh thiết quân luật, cấm công nhân tranh đấu và đặt Công đoàn Đoàn kết ra ngoài vòng pháp luật vì lo sợ sự sụp đổ của chế độ cộng sản ở quốc gia này.
Trước làn sóng nổi dậy tranh đấu của dân Ba Lan, thế giới và nhất là Hoa Kỳ lo ngại Hồng quân Liên Xô có thể sẽ đưa xe tăng vào can thiệp, như đã xảy ra ở Tiệp Khắc năm 1968 và trước đó là ở Hungary năm 1956.
Câu chuyện lịch sử đối đầu giữa hai cường quốc Hoa Kỳ và Liên bang Xô Viết trong Chiến tranh Lạnh được chú ý trong kỳ bầu cử tổng thống Mỹ vào tháng 11/1976, với hai ứng viên là Tổng thống đương nhiệm Gerald Ford và Thống đốc bang Georgia Jimmy Carter.
Tôi nhớ trong một buổi tranh luận trên truyền hình trước ngày bầu cử, khi được hỏi về chính sách đối ngoại của Mỹ với Đông Âu, ông Ford đã phát biểu: “Không có sự đô hộ của Xô Viết ở Đông Âu.”
Nhận định của tổng thống Mỹ đã khiến giới bình luận chính trị ngạc nhiên, vì Hoa Kỳ và Liên bang Xô Viết đang đối đầu nhau ở châu Âu và Đông Âu nằm trong quỹ đạo của Liên Xô, mà tôi là một người tị nạn, mới chạy trốn cộng sản Việt Nam đến Mỹ định cư còn biết Đông Âu chịu ảnh hưởng nhiều từ Moscow.
Khi được hỏi thêm, ông Ford đưa chi tiết cho rằng Ba Lan, Romania và Nam Tư (Yugoslavia) không nằm trong vòng ảnh hưởng của Liên Xô. Vì những phát biểu này mà Tổng thống Ford thua Thống đốc Carter trong kỳ bầu cử tháng 11/1976, theo nhiều nhà quan sát chính trị Hoa Kỳ.
Ba Lan được thế giới biết đến với nhạc sĩ viết nhạc cổ điển Chopin, với vợ chồng nhà khoa học hóa chất Marie và Pierre Curie.
Panô với ảnh Giáo hoàng Gioan-Phaolô II và biểu tượng của Công đoàn Đoàn kết ở thủ đô Warsaw năm 2023 (Ảnh: Bùi Văn Phú)
Năm 1978, Hồng y Karol Józef Wojtyla, Tổng Giám mục Kraków của Ba Lan, được bầu làm giáo hoàng (John Paul II, Gioan Phaolô II). Năm 1980, thi sĩ Czesław Miłosz, giáo sư gốc Ba Lan tại Đại học Berkeley, được trao giải Nobel Văn chương, là người đầu tiên của trường nhận giải Nobel không phải trong lãnh vực khoa học và ông có những quan tâm đến tình hình nhân quyền tại Việt Nam. Từ đó tôi chú ý đến đất nước Ba Lan nhiều hơn, nhất là chuyến trở về quê hương lần đầu tiên của Giáo hoàng Gioan Phaolô II vào năm 1979.
Cuộc đấu tranh với nhà nước cộng sản của Công đoàn Đoàn kết do Lech Walesa lãnh đạo, được Giáo hoàng Gioan Phaolô II ủng hộ, đã đưa đến sự sụp đổ của chế độ cộng sản Ba Lan vào năm 1989. Từ đó làn sóng dân chủ lan qua các nước Đông Âu và đưa đến sự tan rã của Liên bang Xô Viết hai năm sau.
Sau khi chuyển đổi từ cộng sản sang dân chủ, trong cuộc bầu cử tự do ngày 9/12/1990, người dân Ba Lan đã trực tiếp, qua lá phiếu, chọn Lech Walesa làm tổng thống đầu tiên của một nước Ba Lan tự do dân chủ với 74% số phiếu.
Nhưng Tổng thống Lech Walesa không phải là lãnh đạo tài giỏi cho đất nước Ba Lan hậu cộng sản, nên chỉ sau một nhiệm kỳ, khi ông tranh cử nhiệm kỳ thứ hai vào năm 1995 thì thất bại.
Trong bài nói chuyện ở Oakland, California hôm 6/9, qua người thông dịch, Tổng thống Walesa nhấn mạnh đến việc Hoa Kỳ không thể đứng ngoài các xung đột trên thế giới, mà phải can dự vì chỉ nước Mỹ mới có sức mạnh và nguồn lực để giúp ổn định thế giới.
Ông nhận định việc Nga xâm lăng Ukraine là một sai lầm nghiêm trọng.
Một người nêu câu hỏi rằng các chế độ cộng sản đã sụp đổ, có hy vọng gì cho “Bắc Việt Nam” và Trung Quốc (nguyên văn tên quốc gia người đặt câu hỏi gọi là “North Vietnam and China”) là những quốc gia có chế độ cộng sản sẽ thay đổi? Ông trả lời mỗi quốc gia, mỗi dân tộc có những đặc tính riêng nên khó tiên đoán được tương lai chính trị.
Có người gốc Ba Lan hỏi ông nghĩ gì và làm gì khi có dư luận cho rằng ông là người của cộng sản, hoạt động cho cộng sản. Ông Walesa trả lời rằng, hãy nhìn vào những hoạt động và việc làm của ông để đem tự do dân chủ đến cho Ba Lan thì hiểu rõ ông là ai. Những người không thích ông nên đã nói xấu, tuyên truyền chống lại ông.
Những ngày còn là sinh viên tôi đã rất ngưỡng mộ và ủng hộ ông Lech Walesa, vì ông chỉ là một người thợ điện, sống dưới sự cai trị của cộng sản, mà dám lên tiếng đòi quyền lợi cho công nhân, đòi tự do dân chủ cho đất nước Ba Lan.
Cuối năm 1983, người thợ điện Lech Walesa và là lãnh đạo của Công đoàn Đoàn kết Ba Lan, được trao giải Nobel Hòa bình. Năm đó, ông không qua Na Uy nhận giải vì lo ngại nhà nước không cho ông trở về quê hương. Người vợ đã thay mặt ông đi nhận và số tiền của giải thưởng được ông tặng cho Hội đồng Giám mục Ba Lan.
Tấm thiệp của ông Walesa gửi tới tác giả vào năm 1984, với chữ ký mới vào năm 2025 (Ảnh: Bùi Văn Phú)
Khi hay tin ông được trao giải, từ Togo, tôi đã viết thư chúc mừng gửi đến ông mà không biết ông có nhận được hay không. Thật ngạc nhiên, sau đó tôi nhận được một thiệp cám ơn với chữ ký của ông.
Hôm cựu Tổng thống Ba Lan đến Oakland diễn thuyết, tôi đi nghe và có mang theo tấm thiệp cũ. Được gặp ông trong đôi phút, tôi kể cho ông nghe do đâu tôi có tấm thiệp đó và xin ông ký trên đó một lần nữa. Hai chữ ký cách nhau 41 năm của một nhân vật lịch sử của nước Ba Lan.
Mấy năm trước tôi đi du lịch Ba Lan và thấy đất nước này phát triển về cả hai mặt kinh tế và dân chủ. Từ sau khi các chế độ cộng sản Đông Âu sụp đổ, Ba Lan là nước có mức phát triển nhanh nhất. Theo số liệu của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (International Monetary Fund) vào năm 2023, GDP của Ba Lan cao thứ sáu và GDP tính theo sức mua cao thứ năm trong Liên minh châu Âu. GDP tính theo đầu người của Ba Lan năm 1990 là 1.700 USD, năm 2024 là hơn 25.000 USD, cao hàng đầu Đông Âu, theo số liệu của Ngân hàng Thế giới (World Bank).
Ngày nay dân Ba Lan vẫn thường xuống đường biểu tình đòi quyền lợi hay vận động cho các ứng cử viên tranh cử để làm đại diện dân lãnh đạo đất nước, trong hành pháp và lập pháp.
Tác giả hiện dạy đại học cộng đồng và là một nhà báo tự do từ vùng Vịnh San Francisco, California, Hoa Kỳ.
