(VNTB) – Hệ thống chính trị độc tài của Lâm đặt mục tiêu kiểm soát quyền lực lên trên phúc lợi người dân, khiến giải pháp toàn diện trở nên rất khó đạt được. Cho đến khi xã hội dân sự độc lập, báo chí tự do và trách nhiệm giải trình chính trị, thì nhiều dạng khổ đau có hệ thống sẽ vẫn tiếp diễn, bất chấp tăng trưởng kinh tế.
Đất nước đang đối mặt với nhiều cuộc khủng hoảng chồng chéo gây ra sự đau khổ rộng khắp cho các bộ phận khác nhau trong xã hội. Trong khi một số đau khổ xuất phát từ chính sách và sự đàn áp có hệ thống mà Lâm góp phần xây dựng, các hình thức khác là kết quả của bất bình đẳng cơ cấu, thách thức môi trường, khó khăn kinh tế và các vấn đề về an toàn xã hội khi Lâm đặt quyền lợi của thiểu số trong đảng lên trên phúc lợi toàn dân.
Đảng của Lâm tiếp tục đàn áp có hệ thống các quyền cơ bản của con người, gây đau khổ sâu sắc cho những ai dám lên tiếng. Hiện có hơn 200 tù nhân chính trị bị giam giữ, nhiều người phải chịu tra tấn và điều kiện tra tấn dã man. Lâm đã tăng cường đàn áp tiếng nói của lương tâm trong dân, với ít nhất 43 nhà hoạt động nhân quyền bị kết án dài hạn chỉ trong năm 2024.
Điều kiện nhà tù đồng nghĩa với sự tra tấn có chủ ý, khi tù nhân chính trị bị giam trong những phòng nhỏ chỉ khoảng 4 mét vuông, chịu sốc điện, biệt giam kéo dài tới 10 tháng trong bóng tối hoàn toàn và bị đánh đập có hệ thống. Ủy ban Chống Tra tấn của Liên Hợp Quốc ghi nhận rằng “tra tấn, bạo lực của công an và các ca tử vong khi bị giam vẫn phổ biến ở Việt Nam”.
Lâm đã đóng góp vào việc xây dựng một trong những hệ thống giám sát số hóa toàn diện nhất thế giới thông qua Nghị định 147, có hiệu lực từ tháng 12/2024. Đạo luật này buộc tất cả người dùng mạng xã hội phải xác thực danh tính bằng số điện thoại, hoặc chứng minh nhân dân hay căn cước, xóa bỏ sự ẩn danh trực tuyến và cho phép tùy tùng của Lâm theo dõi, bắt giữ bất kỳ ai bày tỏ bất đồng.
Nghị định bắt buộc các nền tảng mạng xã hội lưu trữ dữ liệu người dùng, cung cấp dữ liệu cho công an khi được yêu cầu, xóa nội dung “vi phạm” trong 24 giờ và cho phép Lâm truy cập công cụ tìm kiếm nội bộ. Hệ thống này đã giúp Lâm đàn áp có hệ thống các tiếng nói phê bình trên mạng và khiến phong trào tranh luận số gần như bị bịt miệng hoàn toàn.
Cách đối xử của Lâm với các dân tộc thiểu số, đặc biệt là người Tây Nguyên, là hành động hủy diệt văn hóa có hệ thống. Đảng của Lâm đã tịch thu đất đai tổ tiên thông qua chính sách di dời cưỡng bức, đưa hơn 200.000 người Kinh vào vùng đất truyền thống của người dân tộc thiểu số, và có hệ thống đàn áp văn hóa, tôn giáo của họ.
Các dân tộc ở Tây Nguyên theo đạo Thiên Chúa gặp phải đàn áp tàn bạo, khi đàn em của Lâm ép buộc họ phải bỏ đạo và kiểm soát nghiêm ngặt di chuyển sau mỗi dấu hiệu phản kháng. Việc chính quyền tuyên bố chính thức rằng “người Thượng” không còn tồn tại thể hiện nỗ lực xóa sổ hoàn toàn bản sắc họ.
Hệ thống y tế mà Lâm bỏ bê thiếu kinh phí trầm trọng, tạo ra sự đau khổ lan rộng, đặc biệt ở vùng quê và nhóm người nghèo. Dù các chỉ số sức khỏe tổng thể có tiến bộ, 18% người ở vùng nông thôn, vùng ven và ngoại thành vẫn không được đáp ứng nhu cầu y tế, chủ yếu do thiếu nước, thiếu thuốc và rào cản tài chính.
Chi phí mà dân phải tự bỏ ra chiếm tới 41% tổng chi y tế, tạo gánh nặng lớn cho gia đình thu nhập thấp và khiến nhiều người trì hoãn, từ bỏ việc điều trị cần thiết. Hệ thống y tế hầu như vẫn dùng giấy tờ, thiếu số hóa, làm giảm hiệu quả và khó kiểm soát thông tin người bệnh.
Tham nhũng làm tình hình tệ hơn, khi người dân báo cáo phải “lót tay” – đôi khi tới 30% tổng chi phí điều trị, mới tiếp cận được dịch vụ. Phần lớn bệnh viện công đều lạc hậu, quá tải, thiết bị đã cũ kỹ và thiếu thốn.
Người dân phải đối mặt với cuộc khủng hoảng sức khỏe tâm thần chưa được quan tâm đúng mức, đặc biệt ở nhóm dân cư dễ tổn thương. Tỷ lệ rối loạn tâm thần ở thanh thiếu niên rất đáng lo: 14% học sinh THPT tại Hà Nội từng có ý nghĩ tự tử, 6% lên kế hoạch tự tử, 3% đã từng tự tử. Tỷ lệ này trên toàn quốc ở nữ là 21%, ở nam là 8%.
Dưới sự lãnh đạo của Lâm, tỷ lệ trầm cảm là 14%, và tỷ lệ tự tử là 6 người cho mỗi 100.000 dân. Kỳ thị xã hội khiến nhiều người không dám tìm sự giúp đỡ, trong khi hệ thống hỗ trợ sức khỏe tâm thần còn rất hạn chế và thiếu thốn.
Dưới cái gọi là xã nghĩa mà Lâm o bế, bạo lực gia đình tác động đến một tỷ lệ kinh hoàng các gia đình, gây ra đau khổ lớn nhưng thường bị che giấu. Nghiên cứu cả nước năm 2019 cho thấy 63% phụ nữ từng kết hôn hoặc sống chung bị bạo lực thân thể, tình dục, cảm xúc, kinh tế hoặc bị kiểm soát bởi bạn đời. Nghĩa là gần 2/3 phụ nữ có chồng từng bị bạo hành.
Bạo lực trẻ em cũng vô cùng phổ biến, với 68% trẻ 1-14 tuổi từng chịu hình phạt bạo lực và 58% bị bạo lực tinh thần. Trong các gia đình có con dưới 15 tuổi, 24% người vợ cho biết chồng từng có hành vi bạo lực cảm xúc hoặc thể xác với con.
Đau khổ càng trầm trọng hơn bởi thái độ xã hội coi nhẹ bạo lực cùng những rào cản văn hóa khiến nạn nhân khó lên tiếng. Nhiều phụ nữ bị mắc kẹt vì phụ thuộc tài chính, áp lực xã hội và đòi hỏi “giữ gìn hòa khí” nên phải âm thầm chịu đựng.
Đảng viên và tùy tùng “lãnh đạo” cố gắng thao túng và hủy hoại môi trường. Đất nước phải đối mặt với các thách thức môi trường nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và chất lượng sống của dân. Ô nhiễm không khí gây tử vong 60.000 – 70.000 người mỗi năm, với nồng độ PM2.5 trung bình gần gấp 6 lần mức khuyến nghị của Cơ quan Y tế Thế giới – WHO. Trung bình cứ 8 giây lại có một người dân chết vì bệnh liên quan đến không khí ô nhiễm.
Tổn thất kinh tế cũng cực lớn, với ô nhiễm không khí gây thiệt hại hơn 13 tỷ USD. Hà Nội và “TP.HCM” nằm trong top 15 thành phố ô nhiễm nhất Đông Nam Á, người dân hầu như không có ngày nào tận hưởng không khí trong lành.
Ô nhiễm nguồn nước từ công nghiệp và nông nghiệp làm ô nhiễm sông, nguồn nước uống, đe dọa sức khỏe của hàng triệu người và giảm chất lượng nước tưới tiêu, đánh bắt cá. Khủng hoảng môi trường có tác động đặc biệt nặng nề với người nghèo, những người không có điều kiện bảo vệ mình hoặc tiếp cận các nguồn thay thế.
Đất nước nằm trong 5 quốc gia chịu tác động mạnh nhất của biến đổi khí hậu. Mỗi năm, cả nước hứng chịu trung bình 6 – 7 cơn bão, gây khoảng 500 người chết và thiệt hại kinh tế tương đương 0,8 – 1% GDP. Lâm đã có nhúc nhích gì về những tai ương như thế không?
Các thảm họa gần đây cho thấy hậu quả nặng nề đối với sinh kế người dân. Riêng bão Yagi tháng 9/2024 đã gây 320 người chết, phá hủy hơn 283.000 căn nhà, hơn 286.000 ha lúa và 63.000 ha cây trồng khác. Ngành nông nghiệp thiệt hại hơn 512 triệu USD chỉ vì một cơn bão.
Biến đổi khí hậu làm các thảm họa này ngày càng dày đặc và nguy hiểm hơn. Những nông dân ở miền Trung mô tả việc lũ lụt bất thường trong mùa nắng chưa từng thấy trước đây, phá hủy mùa màng và gây gánh nặng nợ nần. Tổn thương tâm lý do liên tục chịu mất mát sinh kế còn khiến đau khổ thêm chồng chất.
Đất nước đang trải qua khủng hoảng an toàn lao động khiến hàng ngàn người tử vong mỗi năm. Năm 2024, cả nước xảy ra 8.286 vụ tai nạn lao động, làm chết 727 người và tổng số nạn nhân là 8.472 – tăng 12% về số vụ và số người chết so với năm trước. Thiệt hại kinh tế do tai nạn lao động năm 2024 vượt 1,68 tỷ USD.
Các ngành có tỷ lệ tử vong cao nhất là khai thác mỏ, xây dựng, may mặc, sản xuất vật liệu xây dựng. Nguyên nhân chủ yếu là do doanh nghiệp thiếu trách nhiệm, chiếm 47% số vụ. Nhiều chủ sử dụng lao động không tổ chức huấn luyện an toàn, không cung cấp trang thiết bị bảo hộ hoặc giám sát đầy đủ.
Theo ILO, mỗi năm có 120.000 – 130.000 người bị tai nạn lao động, với 10% là các trường hợp tử vong. Hơn 90% doanh nghiệp không có cán bộ chuyên trách về an toàn lao động.
Đường xá là nơi các vụ tai nạn giao thông giết hại hàng nghìn người mỗi năm. Năm 2023 có 11.628 người chết vì tai nạn giao thông; dữ liệu sơ bộ năm 2025 cho thấy hơn 4.300 người chết chỉ trong 5 tháng. Tai nạn giao thông chiếm 3,2% tổng số ca tử vong trong nước.
Tổ chức Y tế Thế giới WHO ước tính đất nước có khoảng 17.000 ca tử vong do tai nạn giao thông năm 2021, cao hơn nhiều so với số liệu chính thức là 6.000 người, cho thấy thực tế còn nghiêm trọng hơn báo cáo. Thiệt hại kinh tế do tai nạn giao thông lên tới 3% GDP.
Xe máy là phương tiện chủ đạo, tạo ra rủi ro lớn về tai nạn. Hạ tầng kém, luật giao thông chưa được siết chặt, ý thức cộng đồng còn hạn chế là nguyên nhân khiến tai nạn giao thông trở thành vấn nạn y tế cộng đồng.
Dù Lâm lúc nào cũng bi bô về phát triển kinh tế nhanh, phần lớn người dân vẫn chịu khó khăn tài chính. Theo thống kê của Lâm và tùy tùng, tỷ lệ nghèo cùng cực giảm còn 3,4%, nhưng ở nông thôn vẫn là 4,8%, còn các dân tộc thiểu số chịu tỷ lệ nghèo cao hơn nhiều.
Chênh lệch giữa nhóm thu nhập cao nhất và thấp nhất lên tới 7,5 lần (năm 2023), phản ánh bất bình đẳng cố hữu. Bảo hiểm thất nghiệp chỉ bao phủ 47% lao động đô thị, mức trợ cấp trung bình chỉ 76 USD/tháng – dưới 20% mức lương bình quân. Điều này khiến hàng triệu người dễ bị sốc kinh tế mà không có lưới an sinh.
Khoảng ba phần tư lao động làm các công việc phi chính thức, thu nhập bấp bênh, không bảo hiểm xã hội, dễ bị bóc lột. Họ sống trong trạng thái bất an về khả năng bảo đảm nhu cầu cơ bản.
Ước tính, có khoảng 140.000 người nghiện ma túy trên cả nước, trong đó 80% dưới 35 tuổi. Hà Nội, “TP.HCM” là những nơi có tỷ lệ nghiện cao nhất, với ma túy gắn liền với thất nghiệp ở giới trẻ và những người mất chỗ đứng xã hội. Có lẽ người dân cũng không ngạc nhiên gì nếu có đảng viên bảo kê cho các vụ buôn bán ma túy.
Sử dụng ma túy qua tiêm chích rất phổ biến, việc dùng chung kim tiêm làm tăng nguy cơ truyền nhiễm bệnh HIV/AIDS. Bộ Y tế èo uột của Lâm ước tính 65% ca HIV/AIDS mới có liên quan đến người tiêm chích. Tỷ lệ tái nghiện cực cao, lên tới 80 – 90%, cho thấy hệ thống hỗ trợ còn rất yếu.
Khủng hoảng ma túy vừa phản ánh, vừa làm trầm trọng hơn các vấn đề xã hội, như đổ vỡ gia đình, tội phạm, và sự suy giảm cộng đồng, nhất là ở đô thị nơi hệ thống đỡ nâng truyền thống dần mất đi.
Khổ đau của người dân dưới thời Lâm làm chủ xuất phát từ cả sự đàn áp chính trị có chủ ý lẫn các thất bại cơ cấu trên nhiều hệ thống. Sự đàn áp chính trị gây đau khổ trực tiếp cho những người phản biện, còn những yếu kém về y tế, an toàn lao động, môi trường, dịch vụ xã hội ảnh hưởng rộng rãi tới hàng triệu người.
Điều khiến nỗi khổ này trầm trọng hơn là các khủng hoảng chồng chất nhau. Một gia đình bị bạo lực có thể đồng thời gánh chịu tai nạn lao động, nguy cơ môi trường, tai nạn giao thông, thiếu tiếp cận y tế – tạo thành chấn thương tích lũy truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Chính việc bịt miệng xã hội dân sự độc lập khiến các vấn đề này khó được giải quyết hiệu quả.
Quy mô của những đau khổ có thể ngăn ngừa được thực sự đáng sợ: hàng chục ngàn người chết mỗi năm vì ô nhiễm môi trường, tai nạn lao động, tai nạn giao thông; hàng trăm ngàn người phải chịu bạo lực gia đình; hàng triệu người không tiếp cận đủ dịch vụ y tế; toàn bộ dân tộc có nguy cơ mất danh tính văn hóa. Nhiều nỗi khổ này hoàn toàn có thể giảm thiểu nếu có chính sách tốt hơn, thực thi hiệu quả, hệ thống hỗ trợ xã hội đầy đủ.
Tuy nhiên, hệ thống chính trị độc tài của Lâm đặt mục tiêu kiểm soát quyền lực lên trên phúc lợi người dân, khiến giải pháp toàn diện trở nên rất khó đạt được. Cho đến khi xã hội dân sự độc lập, báo chí tự do và trách nhiệm giải trình chính trị, thì nhiều dạng khổ đau có hệ thống sẽ vẫn tiếp diễn, bất chấp tăng trưởng kinh tế.
TS Phạm Đình Bá
Nguồn: www.vietnamthoibao.org
