Tình hình phía trước sẽ rất khó khăn và Hun Sen sẽ bị cô lập dù chẳng có một sức ép nào từ thế giới. Nhưng một khi thế giới dân chủ và nhân quyền đã trở lại sau một giai đoạn trầm xuống để tự hoàn thiện mình, nó sẽ chỉ đến để đưa giấy báo tử cho chế độ Hun Sen.
Chu Tuấn Anh
Trước khi bàn vào chi tiết về cuộc xung đột giữa Campuchia và Thái Lan, tôi xin nhắc lại một chi tiết đã được trình bày trong một bài viết vào hồi tháng hai của mình mang tựa đề “Việt Nam đang ở đâu và tương lai nào cho đất nước ?” Sẽ rất sớm, khối tập hợp địa chính trị Ấn Độ-châu Á-Thái Bình Dương sẽ chia làm ba nhóm quốc gia: nhóm thứ nhất là những quốc gia đã có dân chủ và sẽ có một tương lai ổn định trong trật tự thế giới mới, nhóm thứ hai là những quốc gia đã có dân chủ ở một mức sơ khai hoặc đã có sự cởi mở và cần một bước tiến lớn về dân chủ hóa để không bị đào thải, và nhóm thứ ba là những nước có nguy cơ lớn bị đào thải và chỉ có thể có một tương lai khiêm tốn vì không thể dân chủ hóa trong thập kỷ này. Có lẽ Thái Lan là một nước ở trong nhóm thứ hai. Họ đã có một mức độ dân chủ sơ khai nhất, nhưng cần một đà tiến lớn để loại bỏ di sản quân đội và những gia tộc tài phiệt thao túng chính trị. Còn Campuchia thì ngày càng có nguy cơ bị đào thải dần vì không thể dân chủ hóa. Việc Campuchia và Thái Lan tiến tới một cuộc xung đột cũng nằm ở trong logic mà tôi đã từng trình bày nằm trong một giai đoạn hỗn loạn được gọi là “Giai đoạn chuyển tiếp” khi thế giới đi từ một trật tự thế giới cũ về trật tự thế giới mới mà người lãnh đạo thế giới đã giải nhiệm, nhưng một nhà lãnh đạo thế giới mới chưa xuất hiện (Bẫy Kindleberger)1. Nhưng dù sao thì điều này cũng chỉ diễn ra trong một thế giới thu nhỏ giữa những kẻ độc tài và những quốc gia dân chủ nửa vời. Vấn đề xung đột nóng sẽ không hề đặt ra giữa những nước dân chủ đã hoàn thiện. Và trên tinh thần đó, dân chủ hóa sẽ chỉ càng được nhìn nhận như một con đường duy nhất để đảo bảo hòa bình và thịnh vượng chung của thế giới khi trải qua thập kỷ này.
Các nước độc tài hiện tại còn thủ cựu vì họ chỉ nhìn thấy quyền lợi trước mắt và một cảm quan chung rằng không có đối lập, không có một sự chống đối nào từ một cộng đồng quốc tế. Chúng ta không thể tin tưởng vào tầm nhìn của một kẻ thiển cận như Hun Sen khi ông ta tuyên bố “Tôi không chỉ làm suy yếu đối lập, tôi còn giết chết họ… khiến họ không thể tổ chức biểu tình được. Tôi sẽ đánh chết những con chó đó và bỏ chúng vào lồng”2. Và thực sự sau khi Human Right Watch điểm danh 10,000 ngày cầm quyền của Hun Sen với vô vàn những thành tích bất hảo như đàn áp những nhà báo, những nhà hoạt động nhân quyền, lực lượng đối lập, cao điểm là đàn áp làn sóng dân chủ ở Campuchia năm 1998, Hun Sen cảm thấy lo lắng trước làn sóng Mùa Xuân Ả Rập và nguy cơ bản thân bị lật đổ trong bạo loạn. Để rồi hơn một thập kỷ qua đi, ông ta vẫn trụ vững. Sự thiển cận đó đến vì một tâm lý trịch thượng khi cho rằng nếu triều đại gia đình trị Hun Sen đã tồn tại 4 thập kỷ thì ông ta có thể tiếp tục trị vì Campuchia trong một trật tự thế giới mới.
Sau khi thảm họa Pol Pot kết thúc vào năm 1979, Campuchia gần như đã sụp đổ trước một di sản diệt chủng ghê gớm với hàng triệu người đã bỏ mạng, trong đó có những bác sĩ, kỹ sư, những người có trình độ nhất và những trí thức chính trị. Một đất nước không còn gì dưới sự lãnh đạo của Hun Sen dù là tồi dở cũng đã tiến lên trong một thế giới gia tốc hàng ngày khi phong trào toàn cầu hóa bắt đầu nở rộ. Nhưng dù thế thì hiện tại Campuchia vẫn chỉ là một nước nghèo với thu nhập bình quân đầu người không đến 2500 đô la / 1 năm. Họ đã chỉ hơn được những nước nghèo đói cùng cực tại phi châu và những nước cùng cực vì chủ nghĩa khủng bố như Syria, Afghanistan; họ còn thu kém cả người Ả Rập và người Palestine, một dân tộc đang trong một tương lai cực kỳ vô định. Như vậy thì có gì đáng tự hào và chính đáng cho Hun Sen? Cái Campuchia thực sự đã có để hơn một số quốc gia nghèo đói cùng cực một chút là tình trạng chấm dứt chiến tranh, điều mà phần lớn thế giới đã có. Nhưng tình trạng hòa bình thì không đủ để tồn tại trong thế giới đang bắt đầu chuyển tiếp về trật tự mới, trong đó khả năng hội nhập với thế giới mới sẽ là điều kiện tối thiểu mới để tồn tại. Trong đó, hội nhập phải là hội nhập về quyền con người (thứ giá trị phổ quát được nhân loại nhìn nhận) và luật pháp chung của thế giới. Thế giới càng biến động thì khả năng hội nhập của Campuchia cũng mất dần, và trong một cơn điên của thế giới họ cũng đánh mất luôn cái họ gọi là hòa bình.
Thực tế, cuộc xung đột này không thể trách mình Campuchia vì chính quân đội Thái Lan cũng có ý gây sự. Thái Lan sẽ buộc phải hoàn tất một cuộc chuyển hóa để loại bỏ quyền phủ quyết quyết định dân chủ của Thượng viện Thái Lan, một cơ quan bị kiểm soát bởi quân đội và các nhóm gia đình trị 3. Quân đội Thái Lan cùng các tướng lãnh nhìn thấy việc mình sắp phải rút lui khỏi quyền lực chính trị nên đã thổi phồng một cuộc khủng hoảng để tìm kiếm sự ủng hộ dân túy từ quần chúng. Mặt khác, Hun Sen cũng lợi dụng cuộc khủng hoảng biên giới này để củng cố thêm quyền lực và vai trò tuyệt đối của mình và gia tộc. Ban đầu đó chỉ là một màn trình diễn khá kệch cỡm giữa quân đội và gia đình trị, để rồi sự điên loạn được đẩy lên quá đáng bùng và nổ thành một cuộc khủng hoảng gây ra tình trạng thương vong. Hành động nổ súng trước vào Thái Lan làm 14 người chết càng cho thấy Hun Sen sẵn sàng lao vào cuộc chiến để tìm kiếm một lý do tiếp tục tồn tại cho một tình hình biến động sắp tới về Kinh tế – Xã hội – Chính trị tại Đông Nam Á mà ông ta không thể kiểm soát. Dù thế thì Hun Sen sẽ khiến Campuchia mất tất cả – sự hòa bình, ổn định vốn mong manh sau thảm họa Khmer đỏ, và cơ hội tiếp tục hội nhập. Chúng ta sẽ buộc phải nhìn Campuchia như một bài học về thảm cảnh những quốc gia độc tài còn lại sẽ phải đối mặt: ngày càng cô đơn và lao vào những hành động tự hủy.
Vào năm 2013 khi Trung Quốc bắt đầu bành trướng với Dự án Vành Đai – Con đường, Hun Sen đã bám vào đó như một sợi dây thừng cứu mạng trước làn sóng Mùa Xuân Ả Rập đánh gục nhiều chế độ độc tài cá nhân mà chính ông ta cũng đã phải hoảng loạn. Hun Sen cũng sẵn sàng cho Trung Quốc mở rộng các đặc khu, đưa các băng đảng tội phạm người Hoa vào Campuchia hoạt động, cùng với những lo ngại của thế giới rằng Campuchia sẽ cho Trung Quốc đặt cơ sở quân sự tại cảng Ream 4. Họ làm tất cả để đổi lấy sự bảo trợ từ Trung Quốc trên vùng đất trũng như một sân sau hẻo lánh và thưa thớt của khối Đông Nam Á với chưa tới 20 triệu dân này. Thế nhưng Trung Quốc cũng phải rút đi sau khi dự án Vành đai – Con đường lâm vào phá sản. Vào tháng 3 năm 2025, những ngân hàng của Trung Quốc hoàn toàn không thể cho Campuchia vay nợ thêm cho các dự án cầu đường, đường dây truyền tải, và sân bay. Việc Tập Cận Bình đã phải đích thân hứa với Campuchia sẽ tài trợ dự án Funan Techno 1.7 tỷ đô la cho thấy gần như cả hệ thống của Trung Quốc không có khả năng quyết định tương lai của Campuchia, và họ buộc phải đẩy vấn đề trở lại cho Tập Cận Bình vào hồi tháng 4 5. Nhưng ngoài cắm mốc, khảo sát, thì dự án này có được triển khai được hay không? Rất có thể chính vì tương lai của kênh Funan Techno không được đảm bảo nên Hun Sen mới tìm cách leo thang cuộc chiến để giải thích lấp liếm lý do tại sao kênh đào, sân bay, cầu đường – những dự án đầu tư công dựa trên vay nợ Trung Quốc để tạo tăng trưởng – đứng khựng lại. Tình trạng sẽ nghiêm trọng và hậu quả sẽ ra sao khi 70% các ngành công nghiệp của Campuchia đang được Trung Quốc khi Trung Quốc triệt thoái? Sợi dây cứu sinh Trung Quốc giờ trở thành thòng lọng bắt đầu kết liễu Hun Sen. Tình hình phía trước sẽ rất khó khăn và Hun Sen sẽ bị cô lập dù chẳng có một sức ép nào từ thế giới. Nhưng một khi thế giới dân chủ và nhân quyền đã trở lại sau một giai đoạn trầm xuống để tự hoàn thiện mình, nó sẽ chỉ đến để đưa giấy báo tử cho chế độ Hun Sen. Mọi chuyện mới chỉ bắt đầu.
Trong một làn sóng dân chủ thứ tư dâng trào, các chế độ gia đình trị hay quân phiệt cũng sẽ phải lũ lượt tháo chạy và bị đánh gục, dù ở Thái Lan hay ở Campuchia. Điều đó không thể khác. Tôi cũng luôn nhắc lại suy nghĩ của mình rằng làn sóng dân chủ Đông Âu với cao điểm năm 1989 đã diễn ra khá ôn hòa và mở đường cho các cuộc chuyển tiếp chính trị về dân chủ trên tinh thần ôn hòa, đề cao các giá trị liên đới (như các nước Baltic), và hòa giải dân tộc (như trường hợp của Đức). Một nạn nhân hiếm hoi của phong trào đó là Nicolae Ceaușescu chỉ vì ông ta là người chuyên quyền nhất, công an trị, thủ cựu nhất và cũng hành xử hung bạo hơn cả. Đảng Cộng Sản Việt Nam đã thiển cận vì lấy Trung Quốc làm kim chỉ nam, lấy bạo lực làm văn hóa ứng xử; để rồi phần lớn đảng viên trở thành nạn nhân của bạo lực và các cuộc thanh trừng. Trong đó Tô Lâm thiển cận hơn cả vì ông ta là người bạo lực và điên loạn nhất. Dù sao, Việt Nam sẽ chỉ có thể lựa chọn là phải phấn đấu về dân chủ nếu không muốn bị đào thải. Và việc chống lại một làn sóng bắt buộc phải đến chỉ tự biến mình trở thành một nạn nhân và bị sẽ bỏ rơi trong một giai đoạn đầy biến động.
Chu Tuấn Anh
(25/07/2025)
- Một giai đoạn chuyển tiếp đầy biến động khi mô thức Hoa Kỳ và trật tự toàn cầu hóa cáo chung ↩︎
- 10,000 Days of Hun Sen, Human Right Watch ↩︎
- Southeast Asia in the fourth wave of democracy: a cleavage that starts to appear ↩︎
- A Tale of Two Reams: Questions Remain at Cambodia’s Growing Naval Base ↩︎
- Top creditor China approved no loans to Cambodia in 2024, data shows ↩︎
