Chính phủ Bayrou sụp đổ, một lần nữa những rạn nứt trong nền dân chủ lộ rõ. Trong khi đó, nhìn sang Việt Nam, sự ngoan ngoãn của người dân khiến mọi nghịch lý chính trị vẫn tồn tại một cách yên bình – một bức tranh trái ngược đầy suy ngẫm.
Sự kiện chính phủ Bayrou vừa sụp đổ đã trở thành bằng chứng mới nhất cho thấy cơn khủng hoảng của nền dân chủ Pháp đang đi vào vòng xoáy chưa có lối ra. Sau nhiều tháng hy vọng một “làn gió mới” có thể đem lại ổn định, kết quả lại chỉ càng tô đậm thêm hình ảnh một hệ thống chính trị rệu rã, liên tục vấp ngã, không tìm được sự đồng thuận. Đảng LFI của Melenchon(Một dạng cực tả) còn gợi ý khả năng tiến hành bãi nhiệm tổng thống (destitution du président) – một thủ tục pháp lý hiếm hoi – làm nổi bật mức độ phân cực và rạn nứt sâu sắc trong chính trường Pháp (kết quả : 364 chống, 194 ủng hộ, 15 trắng).
Từ nước Pháp nhìn ra phương Tây, người ta thấy rõ: dân chủ không còn là một bức tranh bằng phẳng, mà đang trải qua những chấn động sâu sắc. Gần đây, dân chủ ở phương Tây liên tiếp trải qua những khủng hoảng. Ở Pháp, chính phủ chao đảo, Tổng thống Macron đã thay đến năm thủ tướng mà vẫn không giải quyết được vấn đề gì; Quốc hội thì không có đa số, không có đồng thuận, luật pháp và chính sách liên tục bị ách tắc. Ở Mỹ, mỗi kỳ bầu cử lại là một lần đất nước chia rẽ sâu sắc. Ở Anh, sau Brexit, thủ tướng thay liên tục, chưa ai thật sự tạo được ổn định. Bức tranh rõ ràng: dân chủ phương Tây đang khủng hoảng. Nó không sụp đổ, nhưng chắc chắn đầy chao đảo và buộc phải tìm đường điều chỉnh.
Một nguyên nhân sâu xa là sự thay đổi trong quan hệ giữa nhân dân và tầng lớp lãnh đạo. Thế kỷ 19, phần lớn quần chúng còn ít học, thậm chí mù chữ, trong khi giới chính trị lại là tầng lớp tinh hoa, có tri thức và văn hóa cao hơn hẳn. Dù đôi khi bất mãn, dân chúng vẫn nhìn họ bằng con mắt tôn trọng.
Ngày nay, khoảng cách ấy gần như biến mất. Trình độ học vấn phổ cập, ai cũng có quyền lên tiếng, ai cũng có công cụ để phê phán. Hệ quả là niềm tín nhiệm giảm sút, các đảng phái nhỏ mọc lên dày đặc, hệ thống chính trị phân mảnh, khó đạt đồng thuận. Đó chính là nghịch lý của dân chủ phương Tây.
Ngược lại, Việt Nam lại có một tiến trình “ngược đời”. Ngay sau Cách mạng tháng Tám, 95 % dân ta mù chữ. Nhưng trong hoàn cảnh ấy, dù sao trong nhân dân vẫn có đủ những người ưu tú, đủ khả năng làm đại diện cho mình. Trớ trêu thay, phần lớn kẻ có chức quyền lại không phải tinh hoa, mà chỉ ngồi vào ghế vì “thành phần”. Đó là một sự thật không thể chối cãi, dù giới trẻ ngày nay có thể không biết đến.
Hiện nay, lãnh đạo đã khác: có học, có bằng cấp nhiều hơn cha anh. Đó có thể coi là may mắn cho đất nước, dù bằng cấp và thực chất hiểu biết không phải lúc nào trùng khớp. Dân trí cũng đã thay đổi khủng khiếp: giáo sư, tiến sĩ, cử nhân nhiều đến mức dân gian châm biếm là “nhiều như lợn con”. Nhưng ý thức chính trị lại phát triển theo hướng ngược hẳn phương Tây. Ở các nước dân chủ, khi khoảng cách dân – lãnh đạo bị san bằng, dân chúng trở nên chủ động và tăng cường phê phán. Ở ta, khoảng cách ấy cũng đã cân bằng hơn nhiều, nhưng lạ thay người dân lại tăng cường “ngoan ngoãn” hơn xưa. Ở Việt Nam, cái gì cũng ngược đời, và điều đáng nói là nhiều người lại tưởng như thế mới là hay.
Có lẽ, điều cần suy nghĩ không phải là phê phán phương Tây hay tự an ủi rằng Việt Nam “ổn định” hơn. Vấn đề là: dân trí cao rồi, học vị nhiều rồi, nhưng ý thức chính trị có trưởng thành tương xứng hay không? Nếu người dân chỉ dừng ở sự “ngoan ngoãn” – VỐN CHỈ LÀ THÁI ĐỘ NÔ LỆ trong bất cứ chế độ nào – mọi biến chuyển tích cực khác cũng có nguy cơ bị chặn lại. Ngược lại, nếu biết sử dụng tri thức để xây dựng tinh thần công dân trách nhiệm, xã hội mới có cơ hội điều chỉnh những nghịch lý của nó.
Câu hỏi còn bỏ ngỏ: liệu dân trí và ý thức chính trị của người Việt có cùng nhau đi về một hướng lành mạnh, hay chúng ta sẽ tiếp tục sống trong những nghịch lý ấy thêm nhiều thế hệ nữa?
Hoàng Quốc Dũng
(08/09/2025)
