Indonesia: Vượt Qua Khủng Hoảng Nội Tại Để Đi Lên Dân Chủ Phát Triển? (Chu Tuấn Anh)

Indonesia bắt đầu cuộc đua dân chủ – phát triển bằng một làn sóng biểu tình-bất tuân dân sự trên cả nước. Đông Nam Á đang trên một lò lửa của những thay đổi chính trị. Nhưng đâu là vấn đề và thách thức thực sự?

Làn sóng biểu tình tại Indonesia

Indonesia cũng đang bước vào một giai đoạn đầy biến động của thế giới. Cuộc biểu tình quy mô toàn quốc được thổi bùng lên sau cái chết của tài xế giao hàng và tình trạng cảnh sát dùng bạo lực với người biểu tình. Quần chúng biểu tình trở nên giận giữ đốt xe và chiếm đóng các tòa thị chính. Trong ngày 30/8 khi tôi viết bài này, truyền thông ghi nhận 5 người chết cháy trong làn sóng đốt phá tài sản công cộng. Biểu tình đang lan rộng từ Jakarta sang các thành phố khác của đảo Java Yogyakarta, Bandung, Semarang and Surabaya; và Medan thuộc tỉnh Bắc Sumatra.

Nhưng nguyên nhân thực sự là gì? Đại đa số những người tham gia biểu tình vì bất mãn trước khoản trợ cấp gần 4,000 USD/1 người cho 580 hạ nghị sĩ Indonesia (cao gấp 10 lần mức lương cơ bản tại nhiều địa phương) trong bối cảnh chính quyền Indonesia đang thi hành các chính sách thắt lưng buộc bụng. Tuy nhiên, sự kiện đó cũng chỉ là giọt nước tràn ly mà thôi.

Chiều sâu của vấn đề

Để tìm ra nguyên nhân thực sự của vấn đề, chúng ta cần bàn tới bối cảnh kinh tế – xã hội của Indonesia. Indonesia là một nền kinh tế mới nổi với 283.5 triệu dân và nằm trong khối các nước G20; dân số và tiềm lực quốc gia của Indonesia có thể giúp họ cạnh tranh sòng phẳng với bất cứ những quốc gia nào trong khu vực Đông Nam Á và châu Á – Thái Bình Dương. Trong một thế giới thương mại và chuỗi cung ứng toàn cầu đứt gãy, quốc gia nào càng có dân số đông đảo thì càng có lợi thế vì dân số lớn có thể sản xuất ra một lượng nhu cầu tiêu dùng lớn tương ứng trong điều kiện xuất khẩu gặp khó khăn. Nhất là khi Indonesia vẫn có một dân số trẻ hơn so với các đối thủ cạnh tranh của mình, trong đó có Việt Nam.

Nhưng thực tế tình hình cũng không thuận lợi đến vậy. Indonesia đang đứng trước hai cuộc chuyển hóa lớn, được đặt ra vô cùng gay gắt: thứ nhất là cuộc chuyển hóa từ một chế độ dân chủ sơ khai về một nền dân chủ đa nguyên; thứ hai là một cuộc chuyển hóa kinh tế – xã hội để vượt qua bẫy thu nhập trung bình. Hai cuộc chuyển hóa này không độc lập mà có mối quan hệ nguyên nhân – kết quả. Nếu có một kết quả thực sự đáng kể hay “phép màu Indonesia” trong thập kỷ tới thì Indonesia sẽ tiến xa về dân chủ. Ngược lại nếu chỉ dừng ở mức độ dân chủ hiện tại, Indonesia sẽ không có một tương lai đáng kể nào.

Indonesia chắc chắn là một nước dân chủ, nhưng chỉ là dân chủ tổng thống sơ khai, tập trung nhiều quyền hành pháp vào tay tổng thống và cũng chưa phải một nền dân chủ đa nguyên như Khai Sáng Kỷ Nguyên đã trình bày. Bằng cớ là tình trạng bất bình đẳng quá đáng tại nước này: bất bình đẳng đứng thứ 6 thế giới và tài sản của 4 người giàu nhất bằng với khối tài sản của cả 100 triệu người nghèo nhất. Lần này, quần chúng nổi loạn để gửi một thông điệp chính trị rõ ràng: họ không chấp nhận một mức bất bình đẳng quá lớn trong quốc gia của mình; họ cũng không thể chấp nhận một tầng lớp chính trị gia giàu có, hưởng lợi một cách quá đáng và hiện diện như một nguyên nhân thay vì là một phần của giải pháp cho đất nước.

Mặt khác, đúng là thời gian vừa qua Indonesia đã nhận được một dòng vốn FDI khá dồi dào và xu hướng tăng theo từng năm; trở thành đối thủ cạnh tranh với Việt Nam và Ấn Độ. Tuy nhiên, nguồn vốn FDI đi vào các nền kinh tế đang phát triển hầu như không thúc đẩy các lĩnh vực đầu tư mạo hiểm, các ngành công nghệ cao mà thường tập trung vào những ngành công nghiệp truyền thống, ít rủi ro đồng thời cũng giá trị thấp, cần sức người hơn là sáng tạo – trong đó có ngành dệt may.

Sự phát triển của ngành dệt may đã đem lại một lượng công ăn việc làm rất lớn cho người dân Indonesia và góp phần vào đảm bảo việc làm, an sinh xã hội. Nhưng một bối cảnh thế giới biến động đã biến đảm bảo thành bất ổn. Theo thống kê của Hiệp hội dệt may Indonesia, trong đại dịch gần 30 doanh nghiệp dệt may đã phải sa thải 120,000 công nhân; trong khi bối cảnh thương chiến kéo dài sẽ đe dọa 50,000-70,000 công việc trong ngành dệt may (lưu ý: ước tính này được đưa ra khi mức thuế quan dự kiến vẫn ở 32%, chưa về mức 19% như hiện nay).

Như vậy, Indonesia cũng chịu chung một bối cảnh giống Việt Nam: nguồn vốn FDI dồi dào nhưng đa số là vốn FDI giá trị thấp, dựa trên lao động chân tay. Nguồn vốn FDI này không thể lệ thuộc lâu dài – dù vẫn cần thiết – nhưng đang ngày càng trở thành nguyên nhân của tình trạng bấp bênh và bất mãn xã hội, đồng thời không đóng góp quá nhiều trong chuyển hóa kinh tế (chuyển hóa sang một nền kinh tế công nghiệp ứng dụng công nghệ cao và hướng tới một nền kinh tế dịch vụ phẩm chất và làm chủ được công nghệ).

Để thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, giáo dục và phát triển con người phải được coi là động lực chính. Tuy nhiên, tình trạng giáo dục bậc cao của Indonesia cũng tụt hậu một cách quá bi đát, tỷ lệ người lớn trên 25 tuổi có bằng đại học tại Indonesia chỉ ở mức 9.3%, kém Việt Nam (ở mức 11.2%) và thua xa Thái Lan (17.4%) và Malaysia (14.6%) (theo thống kê vào các năm 2022-2023). Chắc chắn rằng tình trạng tụt hậu hiện tại về giáo dục không cho phép Indonesia có bất cứ một ưu thế nào trong khối các quốc gia G20 và khối các nền kinh tế mới nổi tại Đông Nam Á và châu Á-Thái Bình Dương.

Chính quyền tổng thống Prabowo đã viện lý do “thắt lưng buộc bụng” để cắt giảm ngân sách cho giáo dục, y tế và chi tiêu công. Vậy thì giải thích thế nào cho những khoản tiền phụ cấp quá đáng cho 580 hạ nghị sĩ tại Indonesia? Giải thích thế nào khi các doanh nghiệp nước ngoài cùng tầng lớp giàu có nhất đang trốn tránh đóng thuế có trách nhiệm, phó mặc tình trạng khó khăn, cắt giảm cho đại đa số quần chúng?

Không nên chỉ nhìn vào con số kinh tế học

Những người chỉ lý luận thuần túy về kinh tế, số liệu sẽ không thể nhìn thấy sự nghiêm trọng của vấn đề. Indonesia vẫn có những chỉ số kinh tế tích cực tăng trưởng thực (real GDP growth) ở mức 4.7%, lạm phát chỉ ở mức 2%, thất nghiệp cũng chỉ ở mức 5%. Tuy nhiên, những con số kinh tế thuần túy chưa bao giờ phản ánh hết thực trạng của vấn đề! Hơn nữa, nếu để cho bất bình đẳng quá lớn thì mọi tăng trưởng không còn nhiều ý nghĩa, dù là một quốc gia mới nổi hay một quốc gia đã phát triển. Indonesia đang lâm vào một cuộc khủng hoảng nội tại về ý thức quốc gia ngay cả khi kinh tế vẫn tiếp tục tăng trưởng.

Indonesia đang đứng trước một nhu cầu bắt buộc chuyển hóa từ một nền dân chủ sơ khai để tiến tới dân chủ đa nguyên. Tuy nhiên, Prabowo cho thấy sự kém cỏi khi bổ nhiệm những cựu quan chức quân đội vào nội các chính phủ của mình để đổi lấy một bảo đảm chính trị cho bản thân, làm cho người ta hồi tưởng đến giai đoạn độc tài quân phiệt 32 năm dưới thời của Suharto, bố vợ của Prabowo.

Cho nên, cuộc chuyển tiếp này đòi hỏi Indonesia cần một lực lượng chính trị xứng đáng hơn và gương mẫu hơn, cần phải giải quyết những vấn đề trong nội tại quốc gia một cách quyết liệt và gấp gáp hơn để kịp bước chân vào một cuộc cạnh tranh mới về dân chủ và phát triển đang được tái khởi động sau năm 2025.

Một nhà nước – quốc gia cần giải quyết vấn đề lịch sử

Nhưng nếu nhìn lại lịch sử, nhà nước – quốc gia (nation-state) Indonesia mới chỉ được thành lập sau khi người Hà Lan rút đi; và còn lại đó một mớ hỗn độn di sản cần được giải quyết:

Cuộc thanh trừng nhân danh tiêu diệt chủ nghĩa cộng sản những năm 1960 đã gây ra cái chết cho 500,000 người được coi là đảng viên, cảm tình viên cộng sản. Nó cho thấy Indonesia vẫn còn một phần lịch sử bất dung, coi bạo lực là phương pháp duy nhất giải quyết vấn đề. Làm sao một dân tộc có thể đi lên khi đã để xảy ra những cuộc thảm sát man rợ, quy mô lớn như vậy mà không có một hành động nào để lên án bạo lực một cách quả quyết?

Song song với đó là những làn sóng ly khai vẫn âm ỉ trong lòng quốc gia này. Những người bản địa Papua đã cầm súng chống lại chính quyền Jakarta kể từ khi bị sáp nhập vào Indonesia sau khi người Hà Lan rút đi vào thập niên 1960. Năm 1969, chính quyền Indonesia đã đưa ra đạo luật “Tự do lựa chọn” (Act of Free Choice) đã khiến người bản địa bất mãn vì cho rằng đạo luật đã không tôn trọng quyền tự quyết của địa phương. Người bản địa đã tổ chức vũ trang để chống lại chính quyền Trung Ương; họ trở thành nạn nhân của bạo lực và những hành xử vi phạm nhân quyền từ lực lượng quân đội Indonesia. Căng thẳng và nguy cơ bạo lực vẫn âm ỉ cho đến nay.

Ở một phong trào ly khai khác, những người bản địa thuộc quần đảo Moluccas nổi dậy vào thập niên 1950 nhưng nhanh chóng bị quân đội dập tắt. Để rồi bạo lực tiếp tục bùng nổ vào năm 1990 khi chính quyền Indonesia cố gắng làm suy yếu cơ chế quyền lực bản địa của các tộc trưởng và đưa 100,000 người Hồi Giáo di cư vào quần đảo. Sự di cư ồ ạt này đã tạo bất mãn khiến những người Kitô Giáo chống trả và giết hại người Hồi Giáo, nhưng khi người Hồi Giáo chiếm đa số thì chính người Kitô Giáo trở thành nạn nhân của bạo lực.

Tỉnh Aceh cũng là một hạt nhân của phong trào ly khai. Người bản địa ở đây đã nổi dậy 3 lần từ năm 1977-2003 với hàng chục ngàn người thương vong và vi phạm nhân quyền từ cả hai phía. Có những giai đoạn người Aceh đã nhận tài trợ từ Lybia và Iran để nổi dậy giành độc lập thông qua con đường vũ trang; và họ đã chỉ thực sự chấp nhận trở thành những lực lượng chính trị-dân sự khi giành được quyền tự trị.

“Phát triển là một vấn đề của văn hóa”, đó là câu nói ông Nguyễn Gia Kiểng đã phát biểu trong cuốn Tổ Quốc Ăn Năn và nhắc lại nhiều lần trong cuộc đời hoạt động của mình. Điều này vô cùng đúng với Indonesia ở thời điểm này: bước vào thế kỷ mới (thế kỷ XXI), Indonesia đi lên nhờ vào cố gắng vừa thỏa hiệp, vừa trấn áp bằng vũ lực với các tàn dư của nhóm phiến quân; mặt khác nền kinh tế cởi mở giúp đất nước đi lên nhờ vào phong trào toàn cầu hóa. Nhưng cho đến nay, nền dân chủ sơ khai không thể tiếp tục – nó đòi hỏi một mức độ dân chủ cao hơn để tiếp tục phát triển một cách có phẩm chất và trong bình ổn xã hội; thỏa hiệp sẽ không thể thay thế cho nhu cầu hòa giải và chấp nhận văn hóa bất bạo động một cách quả quyết. Nhà nước – quốc gia Indonesia đang bị xét lại một cách toàn diện dù là về thể chế chính trị, mô hình kinh tế – xã hội, hay các mối quan hệ quốc gia. Nhưng quan trọng nhất họ cần có một văn hóa chính trị mới để tiếp tục vươn lên.

Vài lời cho tổ quốc Việt Nam

Nói một cách lạc quan, thời điểm biến động – khủng hoảng này là một cơ hội để nền dân chủ Indonesia cải thiện chính mình để tiếp tục đi lên trong cuộc đua dân chủ – phát triển. Dù sao, vấn đề của Indonesia cũng không nghiêm trọng hơn Philippines, Thái Lan và không nghiêm trọng như Việt Nam, một nước vẫn chưa có dân chủ.

Một mức trợ cấp gần 4,000 USD một tháng và khoảng gần 50,000 USD cho hạ nghị sĩ một năm quả thực là quá đáng với một nước thu nhập trung bình thấp như Indonesia. Nhưng nếu hoàn toàn không có tham nhũng, số tiền này cũng không khiến chính trị gia trở thành triệu phú đô la được. Tại Việt Nam, bất cứ một đại biểu quốc hội nào cũng là một triệu phú đô la và đảng viên đảng Cộng Sản Việt Nam cùng đám tư bản bè đảng chiếm phần lớn tài sản trong xã hội. Chỉ như vậy thôi cũng cho thấy tình trạng đất nước Việt Nam còn nghiêm trọng hơn Indonesia và có mọi lý do để đất nước chúng ta đứng trước một làn sóng bất mãn xã hội.

Chính quyền Cộng sản Việt Nam cũng bất tài và kém cỏi khi công khai tiếp tay cho Vingroup và đám tư bản bè đảng chiếm đoạt và làm đất nước phá sản. Mặt khác, họ đã biến lực lượng công an, một lực lượng vốn để đảm bảo trị an và ổn định đất nước trở thành một lực lượng cai trị, cướp bóc trong xã hội. Công an đang bị đặt ở thế đối đầu trực tiếp với quần chúng và vì thế đất nước đang đối mặt với nguy cơ xung đột, bạo lực thường trực hơn bao giờ hết.

Đáng khinh bỉ hơn, họ tổ chức đại lễ kỷ niệm 2/9 một cách tốn kém giữa lúc quần chúng đang đứng trước áp lực về kinh tế, cơn bão số 5 kéo đến sẽ khiến nhiều người dân rơi vào cảnh mất nhà, trắng tay? Họ đang muốn Kỷ nguyên mới mở đầu với cảnh quần chúng lầm than – quan chức “sống chết mặc bay”, hay họ đang muốn đất nước rơi vào cảnh loạn lạc của cuộc cách mạng Pháp năm 1789 khi quần chúng đã tích lũy đủ bất mãn, còn vương giả, quý tộc chỉ biết tổ chức nhảy múa, hội hè?

Chu Tuấn Anh

(30/08/2025)